دکتر مسعود نیلی

هنر اخلاق و عدالت در سلب مالکیت از یکی و اعطای آن به دیگری نیست، زیرا چنین کاری ناگزیر به رفتار نابرابر و در نتیجه ناعادلانه با انسان‌ها تبدیل می‌شود. اقتصادهای دستوری با مسائلی از قبیل فقر، نابرابری، رشد اقتصادی پایین و کسری بودجه و کسری تراز پرداخت‌ها مواجه می‌شوند و از آن رو به طور طبیعی ناچار به تغییر رویه و روی آوردن به سازوکار اقتصاد بازار خواهند شد. در واقع این اقتصاد سیاسی حمایتی است که توجیه کننده تداوم نظام ناکارای یارانه در اشکال گوناگون آن می‌شود، اما سوال این است که آیا گذر از اقتصاد دستوری به اقتصاد آزاد، لزوما به تشدید فشار بر گروه‌های کم درآمد منجر خواهد شد؟ تداوم نظام ناکارای حمایتی، تحت لوای عدالت‌طلبی، تنها منوط به برخورداری کشور از درآمدهای سرشار نفتی است. میزان منابعی که از محل درآمدهای نفت صرف حمایت می‌شود و نیز میزان منابعی که به دلیل سطح پایین قیمت‌های نسبی هدر می‌رود، با افزایش جمعیت از یک سو و تداوم تورم از سوی دیگر، افزایش پیدا می‌کند، بنابراین با هرچه وابسته‌تر شدن رفاه محدود گروه‌های کم درآمد جامعه به درآمدهای نفتی، این الگوی حمایتی به شدت نسبت به کاهش قیمت‌های جهانی نفت آسیب‌پذیر است. آنچه به طور معمول در دوران وفور درآمد نفت اتفاق می‌افتد، افزایش امتیازات و گسترش حوزه‌های پوشش حمایتی و تعمیق حمایت‌های قبلی است. این سوال که در صورت کاهش قیمت نفت، وضعیت گروه‌های

کم درآمد جامعه چه خواهد شد و چه منبع جایگزینی وجود دارد که بتواند از سقوط یک‌باره سطح رفاه آنان جلوگیری کند از اهمیت بسیار برخوردار است. بنابراین ضرورت گذار از اقتصاد دستوری به اقتصاد رقابتی برای کشوری مانند ایران به خوبی نمایان است و این ضرورت از این واقعیت نشات می‌گیرد که با کاهش قیمت نفت یا حتی افزایش نیافتن آن به تدریج مشکلات رفاهی گروه‌های کم درآمد افزایش می‌یابد.

هزینه‌های گذار از اقتصاد دستوری به اقتصاد بازار تابعی از میزان تداوم نظام اقتصاد دستوری است، بنابراین هرچه انتقال از اقتصاد دستوری به اقتصاد بازار دیرتر صورت بگیرد دشورای‌های بیشتری رخ خواهد نمود.

اهمیت مطلب در این است که با توجه به نبود امکان عملی تداوم نظام اقتصاد دستوری و در نتیجه اجتناب‌ناپذیری پذیرش سازوکار بازار به تعویق انداختن انتقال تنها هزینه‌های گذار را افزایش می‌دهد.

* این مطلب، متن سخنرانی مدیر گروه اقتصاد دانشگاه شریف در نشستی در این دانشگاه است.