ترجمه و تلخیص: اسماعیل استوار

بخش نخست

کشورهای در حال توسعه می‌توانند با سرمایه‌گذاری درست، آینده جمعیت کثیر جوانان را تضمین کنند. کشور ما نیز که در رده کشورهای در حال توسعه جای می‌گیرد، به واسطه تحولات جمعیتی در حال حاضر یکی از کشورهای جوان جهان به شمار آمده و به استناد آمارهای موجود، اقتصاد ایران، پدیده فزونی جمعیت جوان را تجربه می‌نماید که می‌طلبد تا مسوولان تجربه کشورهای دیگر و نتیجه مطالعات آنها را جهت بهبود شرایط به کار بندند. جمعیت فزون یافته جوانان نه تنها بر خلاف نظر بسیاری، تهدید به شمار نمی‌آید؛ بلکه برخی محققان عامل رشد ببرهای آسیا را فزونی جمعیت جوان و پرورش صحیح سرمایه انسانی می‌دانند. طی دهه‌های آینده، کشورهای در حال توسعه‌ای که جمعیت جوان فزون یافته را تجربه می‌کنند، به کشورهایی با نیروی کار سالخورده مبدل خواهند شد که جمعیت‌شناسان به‌این لحاظ خطر بروز عدم توازن جمعیتی در نتیجه کاهش زاد و ولد و نرخ مرگ‌و‌میر را گوشزد می‌نمایند. از طرفی اقتصاددانان نیز نتیجه این تغییر ترکیب جمعیتی را تهدید پیش روی بازار نیروی کار و عامل اختلال در روند توسعه پایدار تلقی می‌کنند. در مقاله پیش‌رو ایمانوئل جی مینز (Emmanuel Y.Jimenez) و مامتا مورتی(Mamta Murthi) از پژوهشگران اقتصادی بانک جهانی به تجزیه و تحلیل پدیده فزونی جمعیت جوان پرداخته و راهکارهایی را جهت بهره‌برداری مثبت از آن ارائه می‌نمایند.

افت سریع نرخ زاد و ولد در اغلب کشورهای در حال توسعه به بروز پدیده فزونی جمعیت جوان که در تاریخ بی‌سابقه به شمار می‌آید، منجر شده است. جوانانی که در واقع نسل‌های بعدی نیروی کار، والدین، شهروندان و رهبران خواهند بود. جمعیت جوان ۱۲ تا ۱۴ ساله در حال حاضر ۳/۱‌میلیارد نفر است که پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال ۲۰۳۵ به ۵/۱‌میلیارد نفر افزایش یافته و پس از آن به طور طبیعی کاهش یابد.

این روند در نتیجه فعل و انفعال مابین کاهش نرخ زاد و ولد و آنچه جمعیت‌شناسان، شتاب افزایش جمعیت(‌رشد جمعیت به دلیل فراوانی جمعیت دارای قابلیت باروری) می‌نامند، به وقوع پیوسته است. معمولا کاهش نرخ زاد و ولد با تعداد افراد در حال رشدی که قابلیت باروری دارند، متوازن می‌شود، به‌این مفهوم که کاهش زاد و ولد با کاهش جمعیت قابل باروری همراه است. اما طی دو تا سه دهه بعدی، که کاهش نرخ زاد و ولد تشدید می‌شود و شتاب افزایش جمعیت کندتر می‌شود، تعداد جمعیت جوان به اوج خود رسیده سپس شروع به کاهش خواهد کرد.

البته تفاوت‌های عمده‌ای مابین کشورهای در حال توسعه وجود دارد. در بسیاری از کشورهای با درآمد متوسط و اقتصادهای در حال گذار، انتقال باروری (در جمعیت شناسی، اصطلاح انتقال جمعیتی تئوری است که به تشریح انتقال ممکن از نرخ زاد و ولد و مرگ‌و‌میر بالا به نرخ زاد و ولد و مرگ‌و‌میر پایین به عنوان بخشی از توسعه اقتصادی کشورها از جامعه پیش صنعتی به جامعه صنعتی می‌پردازد) رو به گسترش است و تعداد جمعیت جوانان رو به کاهش گذارده است(برای نمونه می‌توان به چین و تایلند اشاره کرد). در کشورهای دیگری همچون برزیل و ویتنام، تعداد جمعیت جوان به اوج خود رسیده است. درکشورهای دیگری همچون هند و فیلیپین که دچار انتقال باروری کندتری هستند، این نقطه اوج طی یک تا دو دهه آینده تجربه خواهد شد. در کشورهایی نظیر نیجریه و سیرالئون انتظار می‌رود که تعداد جمعیت جوان به طور مستمر و قابل پیش‌بینی افزایش یابد.

جمعیت فزونی یافته جوانان چه ملزوماتی را برای رشد اقتصادی و کاهش فقر به دنبال دارد؟ کشورهایی که چنین پدیده‌ای را تجربه می‌کنند چگونه می‌توانند ریسک ناشی از آن را کاهش دهند و از مزایای فرصت پیش آمده یعنی فزونی جمعیت جوان، بهره‌برداری نمایند؟

فرصت‌ها و تهدیدها

برخی تعداد جمعیت بالای جوانان را به عنوان تهدید می‌نگرند. برای کشورهای با درآمد پایین، هزینه گسترش دستیابی به آموزش پس از ابتدایی می‌تواند، مانعی به شمار آید. دستیابی به آموزش ابتدایی و آموزش متوسطه عمومی ‌در کشورهای با درآمد پایین به هزینه اضافی در حدود ۳۴ تا ۶۹‌میلیارد دلار در سال نیاز خواهند داشت یا به عبارتی ۳‌درصد از تولید ناخالص داخلیGDP) Cohen and Bloom ۲۰۰۶). هزینه آزمایش‌های بیماری ایدز که به‌ویژه جمعیت جوان در معرض ابتلا به آن قرار دارند و تامین مالی آن و نیز سایر بیماری‌ها در بهترین شرایط نیز دشوار بوده و می‌تواند هراس‌انگیز باشد. در مورد ایدز بر اساس یکی از تخمین‌ها(Bell, Devarjan and Grebach۲۰۰۵) رکود ناشی از ایدز می‌تواند سطح درآمدها را در سال ۲۰۵۰ به دو سوم سطح درآمد سال ۱۹۶۰ تنزل دهد- نمایش بازگشتی غیر عادی به عقب‌ماندگی!

نگرانی دیگر در مورد این پدیده، مربوط به تهدیدهای ناشی از بیکاری است. جمعیت جوان یک چهارم جمعیت در سن اشتغال را تشکیل می‌دهند؛ اما نزدیک به نیمی‌از آنها بیکار هستند. بررسی داده‌های ۶۰‌کشور در حال توسعه نشان می‌دهد که جمعیت جوان نزدیک به ۵/۱ سال از عمر خود را قبل از ورود به اشتغال پایدار، بدون شغل یا در شغل‌های موقت صرف می‌کنند که به لحاظ ممانعت از یادگیری ادامه‌دار حین انجام کار، هزینه‌زا است. به طور مثال در گواتمالا، تجربه شغل‌های حرفه‌ای مهارت‌های خواندن و اطلاعات مربوط به حرفه را افزایش می‌دهد و کسانی که از اشتغال به این حرفه‌ها محرومند، در کسب این آموزش‌های حین کار، ناکام می‌مانند. بیکاری همچنین آرامش اجتماعی را به واسطه آشوب‌ها تهدید می‌کند که می‌تواند به شرایط کشور برای سرمایه‌گذاری آسیب برساند.

با این حال جمعیت زیاد جوانان، فرصت بی‌سابقه‌ای را برای کشورها به لحاظ تعمیق و گسترش سرمایه انسانی، فراهم نموده است. کاهش نرخ باروری به‌این مفهوم است که کشورها تعداد جمعیت در سن اشتغال بالایی نسبت به جمعیت کودکان و سالمندان دارند که این امر درآمد در دسترس بیشتری را برای وابستگان(کودکان و سالمندان) در هر خانواده به همراه دارد. در کشوری که نسبت کودکان و سالخوردگان به نیروی کار ۲۵‌درصد کاهش می‌یابد، هر روپیه جمع‌آوری شده می‌تواند افزایش ۳۳‌درصدی در مخارج وابستگان را تامین مالی نماید که این میزان می‌توانست در توسعه و نگهداشت سرمایه انسانی مورد استفاده قرار گیرد. در خانواده‌ها، کاهش تعداد خواهران و برادران به معنی منابع دردسترس بیشتر برای بچه‌ها است. در چنین حالتی، شرایط اقتصادی سرمایه‌گذاری بر روی جوانان هرگز بهتر نخواهد شد.