یادداشت

فقر و نابرابری در سال‌های ۸۳ تا ۸۶

داود سوری
در روزهای اخیر و با نزدیک شدن به دهمین انتخابات ریاست جمهوری، بحث تاثیر سیاست‌‌های اقتصادی دوره اخیر بر افزایش یا کاهش فقر و نابرابری به یکی از پرسش‌‌های چالش بر انگیز تبدیل گردیده است. متاسفانه پاسخ‌‌هایی که به این سوال داده می‌‌‌شود، نه بر اساس مطالعات علمی ‌‌‌و قابل ارزیابی، بلکه بیشتر بر مبنای برداشت‌‌ها‌ی شخصی یا مطالعات خصوصی است و غالب آنها را نیز می‌‌‌بایست از منظر موقعیت شغلی فرد پاسخگو ارزیابی کرد.

داود سوری
در روزهای اخیر و با نزدیک شدن به دهمین انتخابات ریاست جمهوری، بحث تاثیر سیاست‌‌های اقتصادی دوره اخیر بر افزایش یا کاهش فقر و نابرابری به یکی از پرسش‌‌های چالش بر انگیز تبدیل گردیده است. متاسفانه پاسخ‌‌هایی که به این سوال داده می‌‌‌شود، نه بر اساس مطالعات علمی ‌‌‌و قابل ارزیابی، بلکه بیشتر بر مبنای برداشت‌‌ها‌ی شخصی یا مطالعات خصوصی است و غالب آنها را نیز می‌‌‌بایست از منظر موقعیت شغلی فرد پاسخگو ارزیابی کرد.

افزایش فقر، افزایش نابرابری
داود سوری
نتیجه سیاست‌های اقتصادی در خلال سال‌های 83-86
مقدمه
در روزهای اخیر و با نزدیک شدن به دهمین انتخابات ریاست جمهوری، بحث تاثیر سیاست‌‌های اقتصادی دولت نهم بر افزایش یا کاهش فقر و نابرابری به یکی از پرسش‌‌های چالش بر انگیز تبدیل گردیده است.
متاسفانه پاسخ‌‌هایی که به این سوال داده می‌‌‌شود نه بر اساس مطالعات علمی ‌‌‌و قابل ارزیابی، بلکه بیشتر بر مبنای برداشت‌‌ها‌ی شخصی یا مطالعات خصوصی است و غالب آنها را نیز می‌‌‌بایست از منظر موقعیت شغلی فرد پاسخگو ارزیابی کرد. معمول است که متصدیان امور و صاحبان قدرت، فقر و نابرابری را ناچیز و در حال حذف اعلام می‌‌‌کنند، در حالیکه علاقمندان به قدرت همواره آنرا رو به افزایش می‌‌‌دانند. از این‌رو است که از یک سو بشارت به پایان محرومیت و برگزاری جشن پایان محرومیت در سال آتی داده می‌‌‌شود(۱) و از سوی دیگر خبر از افزایش مرگ و میر در اثر سوء تغذیه و آن نیز در پایتخت به گوش می‌‌‌رسد.(۲) صحبت از کاهش نابرابری در کشور می‌‌‌شود(۳) در حالی که شواهد و باور عمومی‌ ‌‌حکایتی دیگر دارند. لذا به نظر می‌‌‌رسد که می‌‌‌بایست مطالعه‌‌ای جامع در خصوص روند فقر و نابرابری در سال‌‌های گذشته صورت بپذیرد و پاسخی مستدل و مستقل از قدرت به این سوال اساسی داده شود. این مطالعه انجام گرفته است و در ادامه خلاصه‌‌ای کلی از نتایج آن ارائه می‌‌گردد.
برای بررسی روند فقر و نابرابری در این مطالعه از اطلاعات طرح هزینه و درآمد خانوار سال‌‌های 1383 و 1386 که توسط مرکز آمار ایران گردآوری می‌‌‌گردد، استفاده شده است. خوشبختانه این اطلاعات به صورت خرد و در سطح خانوار به همراه کلیه مدارک در اختیار علاقمندان و محققین قرار می‌‌‌گیرد و این امکان فراهم است که کلیه محاسبات و نتیجه گیری‌‌های این مطالعه مورد آزمون و راستی آزمایی قرار بگیرند. علاوه بر مرکز آمار ایران، بانک مرکزی نیز طرحی را برای نمونه‌گیری از هزینه و درآمد خانوارهای شهری اجرا می‌‌‌کند که علاوه بر در دسترس عموم نبودن، کمیت و کیفیت آن نیز بر محققین معلوم نیست و نمی‌‌‌توان یافته‌‌های آن را رد یا پذیرفت. البته اطلاعات پردازش شده این طرح منتشر می‌‌‌شود، اما مطالعه فقر و نابرابری به اطلاعاتی فراتر از اطلاعات طبقه بندی شده نیاز دارد. پس از این مقدمه و در بخش دوم این نوشتار، تغییر نرخ فقر در سال 1386 نسبت به سال 1383 و به تفکیک خانوارهای شهری و روستایی گزارش و مورد بررسی قرار می‌‌‌گیرد. بخش سوم تجزیه و تحلیل نابرابری در توزیع درآمد را در دستور کار خود دارد.
فقر
در این قسمت بدون وارد شدن به مباحث نظری تعریف و اندازه گیری فقر، مستقیما روش پذیرفته شده در ادبیات اقتصادی را که مبنای اندازه‌گیری و مقایسه فقر در غالب کشورهای جهان است، مبنا قرار داده و به بررسی فقر و تغییرات آن در سال‌‌های مورد نظر می‌‌‌پردازیم.
اولین گام در بررسی فقر، انتخاب شاخص رفاه و خط فقر است. هزینه سرانه، متداولترین متغیری‌ است که به عنوان شاخص رفاه انتخاب می‌‌‌گردد.(۴) در این مطالعه نیز از هزینه سرانه استفاده شده است. برای محاسبه خط فقر به عنوان معیار تفکیک خانوارها به فقیر و غیر فقیر، روش‌های متعددی وجود دارد. خط فقر نسبی و مطلق هر یک به ترتیب متناظر با مفهوم نسبی و مطلق فقر ارائه گردیده و کاربرد‌‌های متفاوت دارند. اما هنگامی که هدف از مطالعه مقایسه نرخ فقر و تحلیل تغییرات آن در سال‌‌ها یا مناطق مختلف است، می‌‌‌بایست از خط فقر مطلق استفاده شود. در این مطالعه نیز خط فقر مطلق از روش نیازهای اساسی(۵) و به روشی کاملا یکسان برای هر دو سال محاسبه گردیده است.(۶) جدول شماره۱ برآورد خط فقر را برای سال‌‌های مورد نظر نشان می‌‌‌دهد.
نرخ رشد خط فقر حتی با لطف کاهش بعد خانوار فراتر از متوسط نرخ رشد تورم اعلام شده(14درصد) در دوره زمانی مورد نظر است. به عبارت دیگر نرخ افزایش هزینه‌‌های خانوارهای کم درآمد بیشتر از متوسط جامعه بوده است. با داشتن خط فقر می‌‌‌توان خانوارهای فقیر را مشخص و به محاسبه شاخص‌های متداول فقر پرداخت. جدول شماره2 شاخص‌های فقر و تغییرات هر یک را در سال‌‌های مورد نظر نشان می‌‌‌دهد.
سه شاخص در جدول شماره۲ گزارش شده است که هر یک نگاهی متفاوت به مفهوم فقر دارند. نرخ فقر نگاهی ساده به مفهوم اندازه گیری فقر دارد. این شاخص عبارت است از نسبت تعداد خانوارهای فقیر به تعدادکل خانوارهای شهری و روستایی. با توجه به این معیار در سال ۱۳۸۶ قریب به ۳۹درصد از خانوارهای شهری ماهانه مخارجی کمتر از خط فقر (۴۰۷ هزار تومان) داشته‌اند. این نسبت برای خانوارهای روستایی ۳۶درصد است. با استناد به این شاخص، فقر هم در شهر و هم در روستا نسبت به سال ۱۳۸۳ افزایش داشته است. هر چند این افزایش در جوامع روستایی بسیار بیشتر از جوامع شهری است. به‌طوری که دراین چندسال ۴درصد افزایش در نرخ فقر شهرنشینان رخ داده که معادل فقیر شدن دو میلیون نفر در یک دوره زمانی چهار ساله است. تعداد فقیر شدگان روستایی نیز در این دوره معادل یک میلیون و نهصد هزار نفر است.
شاخص شکاف فقر بر منابع مالی مورد نیاز برای حذف فقر تمرکز دارد. افزایش این شاخص بـیانگر افزایش عمق فقر است. این شاخص نشان می‌‌‌دهد که برای حذف فقر در سال 1386 به ازای هر فرد فقیر شهری رقمی‌‌‌معادل 3/13درصد خط فقر یارانه مورد نیاز بوده است. البته این کمیت با فرض کارایی نظام پرداخت یارانه است. شاخص مجذور شکاف فقر علاوه بر عمق فقر به نابرابری در میان فقرا نیز توجه دارد. بر مبنای این شاخص، نابرابری در میان فقرا شدت فقر را افزایش می‌‌‌دهد و چهره‌‌ای نا‌مطلوب‌تر از فقر را نمایان می‌‌‌کند. افزایش این شاخص در سال 1386 نسبت به سال 1383 حاکی از افزایش نامتوازن فقر دارد به گونه‌ای ‌که فقرا فقیرتر شده‌اند.
می‌‌‌توان نشان داد که افزایش فقر در سال ۱۳۸۶ مستقل از انتخاب خط فقر است و در صورت انتخاب هر خط فقر دیگری نیز این افزایش دیده می‌‌‌شود. در ادامه دو نمودار ارائه شده است که به ترتیب هرم جمعیتی سال‌‌های ۱۳۸۳ و ۱۳۸۶ را نشان می‌‌‌دهند. نوار کم رنگی که در میان این هرم ترسیم شده است سهم فقرای هر گروه سنی را به تفکیک جنسیت نشان می‌‌‌دهد.
به راحتی می‌‌‌توان دید که افزایش فقر در سال 1386 نسبت به سال 1383 در تمامی‌‌‌گروه‌های سنی اتفاق افتاده است اما، شدت آن در میان جوانان بسیار بیشتر بوده است. باید توجه داشت که فقر بیشتر در میان جوانان پدیده‌ای‌ است که به مزمن شدن فقر کمک می‌‌‌کند، چرا که جوان فقیر توانایی سرمایه گذاری در آموزش و بهداشت خود و یا در صورت سرپرست بودن در خانواده خود ندارد و بنابراین در آینده نیز توان کسب درآمد نداشته و همچنان فقیر باقی می‌‌‌ماند.
نابرابری
در ادبیات اقتصادی، برای اندازه گیری و سنجش نابرابری شاخص‌های متعددی وجود دارد. یکی از این شاخص‌‌ها ضریب جینی است. علاوه بر ضریب جینی معیارهای دیگری نیز که بر مبنای پارامترهای توزیع تعریف می‌‌‌شوند، در جدول زیر گزارش شده است. با استفاده از این معیارها می‌‌‌توان توزیع هزینه‌‌های سرانه در شهر و روستا را متصور شد. محاسبه ضریب جینی برای سال‌‌های 1383 و 1386 و مقایسه آنها با یکدیگر حاکی از افزایش نابرابری در میان شهرنشینان است.
در جدول شماره۳ ، Pxx معرف درصد xxام توزیع هزینه‌‌های سرانه است. به عنوان مثال نسبت p۹۰/p۱۰ نسبت متوسط هزینه‌‌های سرانه دهم نهم به متوسط هزینه‌‌های دهک اول است و افزایش آن نشان از دوری هر چه بیشتر این دو دهک از یکدیگر دارد. با نگاهی گذرا به دیگر ستون‌های جدول می‌‌‌توان دریافت که توزیع هزینه‌‌های سرانه هم در سال ۱۳۸۶ به سوی نابرابر شدن پیش رفته است.
پاورقی
۱ - خبرگزاری فارس به نقل از رییس دفتر مناطق محروم نهاد ریاست‌جمهوری، ۲۰/۱۱/۱۳۸۷
2 -آمار منتشر شده توسط سازمان بهشت‌زهرا، خبرگزاری مهر، 30/10/1387
۳ -نشست معاون اول ریاست‌جمهوری و دانشجویان دانشگاه علم و صنعت، ۱۹/۲/۱۳۸۷
4 -دلایل متعددی برای این انتخاب خصوصا در کشورهای در حال توسعه عنوان می‌گردد که در حوصله این گزارش کوتاه نمی‌گنجد.
۵-Basic Needs Method
6 -محاسبه خط فقر با تبعیت از مقاله زیر صورت گرفته است.
Lanjouw, JO (۲۰۰۰). Demystifying Poverty Lines. Discussion Paper,UNDP, New York.
7-prcentile