همسویی خرس برلین با سلیقه تماشاگر ایرانی

بهروز صمدبیگی

۱ «من متنی از پیش آماده نکرد‌ه‌ام و هرچه در دل دارم به زبان می‌آورم. خدا را سپاس می‌گویم که اگر یاری او نبود، در این لحظه اینجا نایستاده بودم‌. از مردم شریف سرزمینم یاد می‌کنم و فرهنگ بزرگی که در آن رشد کردم و شما کمتر تصویر دقیقی از آن دارید. چند روز پیش این فیلم در جشنواره فجر در ایران از دید هموطنانم به عنوان بهترین فیلم برگزیده مردم انتخاب شد. جای خوشحالی بسیار است که نظر و دید هموطنانم با نظر هیات داوران فستیوال برلین نزدیک است.» اینها گفته‌های اصغر فرهادی است، وقتی با دریافت خرس نقره‌ای بهترین کارگردانی از جشنواره برلین، روی یکی از قله‌های سینمای دنیا ایستاد. فرهادی ذاتا آدم آرام و خجولی است، اما چه کسی می‌داند در پس این چهره آرام که با سایر برندگان - که با شور و شعف خاصی، خرس معروف برلینی‌ها را در دست می‌گرفتند و به ابراز احساسات می‌پرداختند- رفتاری متفاوت داشت، چه می‌گذشت. کارگردان جوان سینمای ایران در مهمترین دوره زندگیش که به یک باره در ایران و جهان درخشیده است، هنوز از اکران «درباره الی» در ایران مطمئن نیست؛ اگرچه رییس‌جمهور با دستوری قابل تقدیر و ماندگار، حضور گلشیفته فراهانی را در یک فیلم‌ هالیوودی، دلیل قانع کننده‌ای برای نادیده گرفتن سایر عوامل این فیلم ندانست و جشنواره فیلم فجر در سه روز آخر میهمان‌دار یکی از بهترین محصولات تاریخ سینمای ایران شد. اما هنوز هم تضمینی وجود ندارد که «درباره الی» به سرنوشت «سنتوری» ساخته داریوش مهرجویی که تنها در ایام جشنواره رنگ پرده را دید، دچار نشود.

۲ شاید برای خیلی‌ها نظرات منتقدان سینمایی و نویسندگان مطبوعات در انتخاب فیلم، چندان مهم و تاثیرگذار نباشد، اما این تحسین همگانی از «درباره الی» را دست کم نگیرید. ساعت ۱ بامداد وقتی نمایش فیلم در سالن سینمای رسانه به پایان رسید، جو عجیبی حاکم بود. انگار همه مبهوت اعجاز فرهادی شده بودند و این حجم تصاویر زیبا، بازی‌های ماندگار، فیلمنامه هوشمندانه و بی‌نقص و‌... آن تعداد کمی هم که به دلیل برنامه نمایش نامنظم و فشرده فیلم در ایام جشنواره موفق به دیدنش شدند، همین نظر را داشتند. اصلا تصور این که سینمای ایران از امکان نمایش چنین فیلمی محروم شود، فاجعه آمیز است. مگر می‌شود بر این شاهکار بزرگ سینمای ایران چشم بست، فقط به دلیل این که یکی از بازیگرانش -که در این فیلم بهترین بازی دوران حضورش در سینمای ایران را ارائه داده - به سینمای‌هالیوود کوچ کرده است. شاید این همه مقدمه چینی لازم نباشد، لب مطلب این که هر که «درباره الی» را نبیند، نصف عمر سینمایی‌اش بر فنا است!

۳ باور کنید بیش از اندازه هیجان زده نشده‌ایم. ارتباط پنهانی با فرهادی و عوامل فیلمش هم نداریم؛ جز این که هر کدام به معنی واقعی کلمه درخشیده اند و این نقش آفرینی باشکوه عوامل پشت و جلوی صحنه، محصولی به نام «درباره الی» ساخته که جشنواره فیلم برلین را هم به تحسین واداشته است. البته سینمای ایران در این سال‌ها جایزه بین‌المللی کم نداشته است. درخشش بین‌المللی سینمای ایران در عرصه بین‌المللی با تندیس برنزی که ابراهیم گلستان برای فیلم یک آتش در جشنواره فیلم ونیز (۱۹۶۱) گرفت، آغاز شد و خود گلستان چند بار دیگر به فهرست جایزه‌های بین‌المللی سینمای ایران اضافه کرد. جایزه منتقدان بین‏المللی جشنواره فیلم ونیز برای فیلم گاو ساخته داریوش مهرجویی در سال ۱۹۷۱ یکی از مهم‌ترین‌ها بود و البته جایزه بهترین بازیگر جشنواره شیکاگو که انتظامی برای بازی در همین فیلم گرفت. جایزه پلنگ برنزی برای فیلم ناخدا خورشید (ناصر تقوایی) از جشنواره فیلم لوکارنو (۱۹۸۸)‌؛ جایزه پلنگ برنزی برای فیلم خانه دوست کجاست

(عباس کیارستمی) از جشنواره فیلم لوکارنو (۱۹۸۹)‌؛ جایزه دوربین طلایی برای فیلم بادکنک سفید

(جعفر پناهی) از جشنواره فیلم کن (۱۹۹۵)؛ جایزه نخل طلایی برای فیلم طعم گیلاس (عباس کیارستمی) از جشنواره فیلم کن (۱۹۹۷)؛ جایزه یوزپلنگ طلایی برای فیلم آینه (جعفر پناهی) از جشنواره فیلم لوکارنو (۱۹۹۷) و حضور بچه‌های آسمان (مجید مجیدی) در میان ۵ نامزد نهایی اسکار سال ۱۹۹۹ از مهم‌ترین توفیق‌ها هستند.

در همین جشنواره برلین «‌طبیعت بی‌جان» ساخته سهراب شهید ثالث در سال ۱۹۷۴ موفق به دریافت خرس نقره‌ای برلیناله شد. دو سال بعد، فیلم «‌باغ سنگی» به کارگردانی پرویز کیمیاوی توانست دومین خرس نقره‌ای را به‌دست آورد و فیلم فوتبال‌محور «آفساید» ساخته ‌جعفر پناهی پس از ۳۰ سال، در سال ۲۰۰۶ سومین خرس نقره‌ای را نصیب ایران کرد. سال گذشته هم رضا ناجی بازیگر فیلم «آوازگنجشک‌ها» مجید مجیدی، اولین جایزه‌ بازیگری برلین را گرفت. اما جنس جایزه‌ای که به خاطر کارگردانی «درباره الی» به فرهادی داده اند، از نوع دیگری است. این جا نه بوی شائبه سیاسی می‌آید، نه فیلم داعیه اصلاح و آزادی خواهی و دموکراسی طلبی دارد، نه به مشکلات زنان پرداخته‌، نه شرح پرسوز و گداز زندگی طبقه محروم است و نه کارت پستالی از طبیعت و زندگی بومی ایران است. «درباره الی» فیلمی اجتماعی است که حرفش را رک و رو راست می‌زند و اتفاقا به بیان برشی از زندگی طبقه متوسط و مدرن ایرانی می‌پردازد و این خاصیت را در فهرست جایزه گرفته‌ها (با غلظت کمتر) دو یا سه فیلم دیگر دارند.

۴ خرس طلای بهترین فیلم جشنواره امسال برلین به «شیر اندوه» از پرو، دومین فیلم بلند «کلودیو لیوسا» اعطا شد. این فیلم همچنین جایزه «فیپرشی» را از فدراسیون بین‌المللی منتقدین فیلم کسب کرد.

جایزه بزرگ هیات‌داوران به همراه تندیس خرس نقره‌ای مشترکا به دو فیلم «همه دیگران» ساخته «مارن آدره» از آلمان و «غول‌» ساخته «آدریان بینیز» از آرژانتین تعلق گرفت.

جایزه خرس نقره‌ای بهترین بازیگر زن را «بیریگیت مینیچ‌مایر» اتریشی برای بازی در «همه دیگران» به‌دست آورد و «سوتیگوی کویاته» از مالی برای فیلم «رودخانه لندن» بهترین بازیگر مرد شناخته شد.

جایزه ویژه هیات‌داوران برای بهترین فیلم‌نامه به «اورن موورمن» و «آلساندرو کامون» برای فیلم «پیام‌آور» اعطا شد.

جایزه ویژه «آلفرد بائور»جشنواره برلین برای یک اثر خلاقانه به «آندره وایدا»، کارگردان نام‌دار لهستانی برای فیلم «حمله شیرین» و همچنین «آدریان بینیز» برای «غول» تعلق گرفت.

در بخش فیلم‌های اول که «رفیع پیتز» کارگردان ایرانی و عضو هیات‌داوران، فیلم برتر این بخش را معرفی کرد. فیلم «غول» به کارگردانی «آدریان بینیز» جایزه ۵۰‌هزار یورویی را از آن خود ساخت. این فیلم محصول مشترک اروگوئه، آلمان، هلند و آرژانتین است.

۵ «من وقتی به برلین آمدم، شنیدم در روزنامه مهم اینجا (اشپیگل) در مورد حاشیه‌های فیلم مفصل مطلب نوشتند و حدس می‌زدم که جلسه مطبوعاتی به آن سمت برود. یکی دو سوال هم در این ارتباط شد که من اشاره کردم مطبوعات اینجا قضیه را از آنچه هست درشت‌تر جلوه داده‌اند. البته در خبرهای ایران چنان جلوه داده شد که منظور من مطبوعات داخلی بودند. در ایران باید بگویم که بچه‌های مطبوعات در رابطه با این فیلم و مشکلاتش خیلی کمک کردند که بی‌جهت فیلم قربانی نشود. ولی وقتی دو خبرنگار خارجی سوال‌هایی پرسیدند، اینجا تصورشان در مورد کار ما در ایران به هر حال با توهم همراه است، من گفتم مشکل به اندازه‌ای که شما تصور می‌کنید، نبوده است. اساسا خودم هم عادت ندارم که شکایت به غیر ببرم و فکر می‌کنم اگر مشکلی هم بوده، چرا من آن‌را برای رسانه‌های خارجی بازگشایی کنم؟ خلاصه خوشبختانه جلسه مطبوعاتی هیچ سمت سیاسی پیدا نکرد و نه از طرف ما و نه از طرف خبرنگاران سمت و سویی نگرفت.» این هم بخشی از صحبت‌های فرهادی پس از دریافت جایزه در گفت‌و‌گو با سایت سینمای ما است.