شورانگیزی با «کلیدر» و «نینوا»

غزال صادقی

عکس :‌حسن قائدی - فارس

در حالی که شاید نه «هوشیار خیام» نه «محمد رضا درویشی» و نه ارکستر ناسیونال نمی‌توانستند بیش از چهار هزار نفر را زیر سقف تالار بزرگ کشور جمع‌کنند همه آنها به مدد نام استاد «حسین علیزاده» این فرصت را یافتند تا ساخته‌های خود را برای جماعت مشتاقی که به تالار وزارت کشور آمده بودند اجرا کنند. محمدرضا شجریان، مجید انتظامی، همایون شجریان، صدیق تعریف، سالار عقیلی و شهرام ناظری از میهمانان ویژه این اجرا بودند. کنسرت در دو بخش اجرا شد که بخش اول آن به اجرای قطعه «کلیدر» ساخته، محمدرضا درویشی اختصاص داشت. قطعه کلیدر براساس رمان «محمود دولت‌آبادی» تصنیف شده است. این قطعه در طول دو سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۶ برای ارکستر بزرگ سازهای زهی در هشت موومان نوشته شده است. درویشی در این قطعه قصد داشته از فضای غم‌انگیز رمان فاصله گرفته و شیوه جدیدی در بیان سلوک عشق ارائه کند. این تجربه درویشی به نوعی تجربه جدید درموسیقی ایرانی به حساب می‌آید. فصل درویشی روایت این حقیقت است که اگر چه سختی‌ها فزونی می‌یابد، اما نه «گل‌ محمدها» از گریستن باز می‌مانند و نه گیسوان سوگوار مارال و بلقیس از رقصیدن در هوای مرگ همسران و پسران. درویشی با تصنیف موسیقی کلیدر این تکرار و از پا ننشستن را به شنونده انتقال می‌دهد. فضای اصلی موسیقی کلیدر در دستگاه نوا تصنیف شده است، اما آهنگ ساز هر جا که نیاز بوده به دستگاه‌های شور و همایون به آواز بیات رضوان و دشتی سرک کشیده است. اگر چه درویشی کاری بزرگ را انجام داده، اما سپردن اجرای آن، برای اولین بار به یک ارکستر غیرایرانی با نوازندگانی که نه محمود دولت‌آبادی را می‌شناسند نه از آنچه بر گل محمد و یارانش گذشته خبر دارند و نه اساسا از نوا و شور و همایون سردرمی‌آورند فضایی را ساخته که آن قدرها هم دلنشین از آب در نیامده است. بخش دوم کنسرت که می‌توان آن را به نوعی بخش اصلی برنامه دانست و با اضافه شدن هوشیار خیام و پیانوی رویال او به مجموعه ارکستر ناسیونال اوکراین آغاز شد. با هوشیار خیام پیش از این و زمانی که کودکی بیش نبود از طریق «مشق شب» عباس کیارستمی و آنچه پدرش درباره او می‌گوید آشنا هستیم. نخستین قطعه بخش دوم با عنوان «شیشه‌رنگی» از ساخته‌های هوشیار خیام است. وجه برجسته این قطعه رنگ عوض کردن مداوم جملات‌آوازی است که همین مساله در ادامه با سوال و جواب‌های ارکستر و پیانو به اوج می‌رسد. در انتهای این قطعه ماهیت تغزلی جداگانه ارکستر و پیانو در یک قطعه ضربی به یکدیگر می‌رسند و در واقع آن رنگارنگی به یک رنگی ختم می‌شود. این قطعه در تابستان سال ۱۳۸۵ ساخته شده است.

و اما عصیان علیزاده

اولین قطعه از آثار علیزاده که در جریان این کنسرت اجرا شد قطعه عصیان بود. این قطعه در سال ۱۳۶۳ نوشته شده است. موسیقیدان برجسته ایرانی درباره تنظیم جدید عصیان می‌گوید: « اولین اتودهای عصیان را در سال ۱۳۶۳ زمانی که خارج از ایران ساکن بودم طراحی کردم از آن زمان تا یکی دو سال پیش همواره به دنبال فرصتی می‌گشتم تا در این کار بازنگری داشته باشم. با پیانیست‌های مختلفی صحبت کردم که بالاخره در حاشیه کنسرت نینوا در سال ۱۳۸۵ با هوشیار خیام آشنا شدم و پیشنهاد همراهی با وی دادم او هم با شوق و علاقه بسیار در کنار من بود. پس از چندین جلسه در کلیت کار به نتیجه رسیدم و خیام با نگاهی پیانیستی قطعه را نهایی کرد.» اما نینوا ساخته جاویدان حسین علیزاده، قطعه اجرا شده بعدی توسط ارکستر بود. اگرچه هم پاشا هنجنی در نواختن نی و هم ارکستر در نواختن نه قطعه تمام تلاش خود را به خرج دادند، اما به هیچ عنوان نمی‌توان آن را با اجرای ضبط شده در سال ۱۳۶۲ مقایسه کرد. نینوا خاطره‌ای است از روزگاران سختی که بر مردم این سرزمین گذشته است. در اینجا باز هم دور بودن ارکستر از فضای ساخت قطعه و ماجراهایی که در پس خود دارد باعث افت کیفیت اجرا شده است، اما آخرین قطعه، قطعه ترکمن بود که استاد علیزاده آن را برای سه تار و ساز دست پرورده خود «شورانگیز» تنظیم کرده بود. ترکمن زمانی که در سال ۱۳۶۵ برای سه تار ساخته و اجرا شد تکنیک‌ها، صدادهی و رویکرد جدیدی را در موسیقی ایرانی ارائه داد. فضای اصلی ترکمن در دستگاه راست پنج‌گاه است با این همه در آن به مرکب‌نوازی و مقام‌گردانی‌هایی در آوازهای ترکمن برمی‌خوریم در ضمن اجرای تصنیف فریاد روی آهنگ ترکمن توسط محمدرضا شجریان در یادها مانده است.