اوراق قرضه‌ای برای سرزمین مادری

انجوزی اکونجو، دلیلیپ دارتا

مترجم: سعید شجاعی

منبع: فارین پالیسی

مهاجران سالانه میلیاردها دلار به کشور خود ارسال نموده و مقادیر زیادی نیز پس‌انداز می‌کنند. مهاجران کشورهای در حال توسعه به جای اینکه پول‌هایشان را زیر بالش مخفی کنند می‌توانند با سرمایه‌گذاری در کشورهای موطن خود منشأ فواید قابل‌توجهی باشند. کاهش فقر، ایجاد اشتغال و ساخت مدرسه و راهی برای استفاده جمعیت میلیاردی کشورهای در حال توسعه نیازمند مقادیر هنگفتی پول است، اما منابع جدید در دسترس، برای تامین مالی اهدافی متعالی از این دست چندان زیاد نیستند. منابع مالی که مهاجران کشورهای در حال توسعه در اختیار دارند، می‌تواند از طریق ارائه اوراق قرضه مهاجرتی به آنها، به سوی تحقق این اهداف هدایت شود.

بر اساس تخمین‌های سازمان ملل، بیش از ۲۰۰ میلیون مهاجر در کل دنیا وجود دارد. آمار یاد شده حتی از این هم بزرگ‌تر می‌شود وقتی نسل دوم و سوم مهاجران را به این مجموعه اضافه کنیم.

پولی که این مهاجران هر ساله به کشور خود می‌فرستند (معمولا از طریق سرویس‌های انتقال پول) بسیار قابل‌توجه است. مهاجران کشورهای در حال توسعه سال گذشته بیش از ۳۲۵ میلیارد دلار به کشورهای خود ارسال کرده‌اند.

همه این موارد به خوبی مستند شده و به طور همه جانبه از سوی جامعه آکادمیک و کارشناسان توسعه مورد مطالعه قرار گرفته است، اما چیزی که شاید کمتر مورد توجه است پس‌اندازهای هنگفتی است که این مهاجران جمع کرده‌اند. تخمین‌های اولیه از سوی بانک جهانی حکایت از این دارد که پس‌انداز سالانه مهاجران کشورهای در حال توسعه می‌تواند چیزی حدود ۴۰۰ میلیارد دلار باشد. این تخمین برای آنهایی که از آفریقا آمده‌اند ۵۲ میلیارد دلار است.

این پس‌اندازها در کشورهای مقصد اغلب به شکل پول‌های پنهان‌‌شده زیر بالش یا حساب‌های بانکی با سود ناچیز نگهداری می‌شوند. تصور کنید اگر بخشی از این پول به سمت اقدامات توسعه‌ای در کشورهای فقیر هدایت شود، چه می‌شود. اگر از هر ۱۰ نفر مهاجر، چه ثروتمند و چه فقیر، بتوان یک نفر را قانع کرد که ۱۰۰۰ دلار در کشور موطن خود سرمایه‌گذاری کند، کشورهای در حال توسعه می‌توانند به طور بالقوه سالانه ۲۰ میلیارد دلار برای تامین مالی طرح‌های توسعه‌ای جمع‌آوری کنند.

اینجا است که بحث اوراق قرضه مهاجرتی مطرح می‌شود؛ یک ابزار مالی برای پس‌انداز که فقط به مهاجران ارائه می‌شود. از طریق فروش این اوراق قرضه در مبالغ پایین، از ۱۰۰ تا ۱۰۰۰ دلار، دولت یا شرکت‌های خصوصی دارای حسن شهرت در کشورهای در حال توسعه می‌توانند به ثروت عظیمی که در اختیار مجموعه مهاجران نسبتا فقیر قرار دارد، دسترسی پیدا کنند، البته مهاجران ثروتمندتر می‌توانند مبالغ بزرگ‌تری را سرمایه‌گذاری کنند و برای شرکت‌های سرمایه‌گذاری و سرمایه‌گذاران خارجی می‌توان اوراق قرضه در مبالغ بالاتر منتشر کرد.

پول حاصله می‌تواند صرف تامین مالی پروژه‌هایی شود که برای مهاجران ساکن در کشورهای خارجی جذابیت دارد، مثل مسکن، آموزش، ساخت بیمارستان و پروژه‌های زیرساختی که منافع انکارناپذیری برای خانواده‌هایشان و به طور کلی مردمی که در موطنشان ساکن هستند در پی خواهد داشت.

اوراق قرضه مهاجرتی می‌تواند دقیقا همان احساسی را نشانه بگیرد که مهاجران هنگام فریاد کشیدن و تشویق تیم ملی خود در یک مسابقه فوتبال، هزاران کیلومتر دورتر از کشور خود دارند. میهن‌پرستی به طور موثری می‌تواند ابزاری باشد برای کمک به یک کشور در حال توسعه در تحقق رویاهای خود برای توسعه و پیشرفت.

یک سرمایه‌گذار مهاجر حتی ممکن است حاضر شود اوراق قرضه یاد شده را با نرخ بهره پایین‌تر از نرخ بهره مورد درخواست سرمایه‌گذاران خارجی بخرد. به عنوان مثال، برای مهاجری که در حال حاضر در ایالات‌متحده نرخ بهره سالانه را برای سپرده‌های کوچک خود دریافت می‌کند، خرید اوراق قرضه مهاجرتی با نرخ بهره سالانه‌ای در حدود ۵ درصد گزینه جذابی است. هزینه فروش این اوراق می‌تواند بالا باشد، اما در صورتی که نرخ بهره پیشنهادی آن پایین‌تر از نرخی باشد که معمولا صندوق‌های بازنشستگی و سایر نهادهای سرمایه‌گذاری می‌دهند، این هزینه بالا نیز توجیه خواهد داشت. این اوراق را حتی می‌توان با ارائه تخفیف‌های مالیاتی و ارتقای اعتباری برای خریداران از این هم جذاب‌تر کرد.

یک مزیت روشن برای این اوراق قرضه این است که از مهاجران انتظار می‌رود در مقایسه با جامعه معمول سرمایه‌گذاران وفاداری و تحمل بیشتری را در شرایط سخت از خود نشان بدهند. مهاجران آگاهی بیشتری نسبت به روندهای جاری در کشور خود و اقدامات قانونی در زمان نکول دارند. همچنین آنها نگرانی کمتر در مورد ریسک افت ارزش پول یا پرداخت به پول کشور خود به جای دلار دارند، چون در هر صورت می‌توانند راهی برای خرج کردن پول کشور خود پیدا کنند.

مفهوم اوراق قرضه مهاجرتی چیز جدیدی نیست. یونان در حال فراهم کردن مقدمات انتشار چنین اوراقی در استرالیا، اروپا و ایالات‌متحده است، یعنی جاهایی که تعداد کثیری از مهاجران یونانی را در خود جای داده‌اند. ایرلند هم احتمالا به زودی همین تدبیر را اتخاذ خواهد کرد. در گذشته هم هند و دولت اشغالی فلسطین اقدام به انتشار اوراق قرضه مهاجرتی کرده و توانسته‌اند از این طریق حدود ۴۰ میلیارد دلار منابع جمع‌آوری کنند که اغلب این اقدامات نیز در زمان‌های وقوع بحران سیاسی یا مالی بوده است. رژیم اشغالی فلسطین به طور مستمر از سال ۱۹۵۱ اقدام به فروش این اوراق برای تامین مالی پروژه‌های توسعه‌ای خود کرده است و این کار را تا همین سال‌های اخیر نیز ادامه داده است، اما هند اخیرا به جامعه مهاجر خود به عنوان منبعی برای تامین مالی در زمان مشکلات اقتصادی روی آورده است. در مورد هر دو کشور، یک ویژگی قابل‌توجه این اوراق این است که سرمایه‌گذاران مهاجر عمدتا پس از سررسید این اوراق، سرمایه آزاد شده را صرف خرید اوراق مهاجرتی جدید یا سپرده‌گذاری در حساب‌های بانکی در کشور زادگاه خود کرده‌اند. نتیجه اینکه این اوراق قرضه منبع قابل اعتمادتری در مقایسه با سرمایه‌گذاری‌های خارجی در بازارهای اوراق و مالی هستند. چون این بازارها در شرایط رکود اقتصادی دچار افت می‌شوند.

البته هیچ کدام از این صحبت‌ها به این معنا نیست که موفقیت این اوراق امری حتمی است. طی دو سال گذشته [دولت‌های] اتیوپی و نپال اقدام به انتشار اوراق قرضه مهاجرتی کردند، اما در جذب منابع موفق نبودند. به نظر می‌رسد این مساله در مورد هر دو کشور ناشی از بازاریابی محدود این اوراق و عدم معرفی صحیح آنها بوده باشد. نپال اوراق خود را در کشورهای عرب حوزه خلیج فارس منتشر کرد، جایی که مهاجران در آن اغلب دارای آگاهی مالی و مهارت پایینی هستند؛ در حالی که این اوراق را باید در کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) منتشر می‌کرد. مهاجران نپالی ساکن در این کشورها از نظر آگاهی و توانایی مالی در وضعیت مطلوب‌تری هستند. یک ایراد دیگر این اوراق انتشار آنها به واحد پولی داخلی و نرخ بهره کم آنها در مقایسه با نرخ تورم در نپال بوده است. علت شکست اوراق قرضه منتشر شده از سوی شرکت تولید برق اتیوپی که دولتی نیز هست، به تصور منفی مهاجران این کشور در مورد ریسک سیاسی بالا و ناپایداری اقتصادی در اتیوپی نسبت داده می‌شود.

قرار نیست اوراق قرضه مهاجرتی فقط میدان بازی دولت‌ها باشد. دولت‌ها می‌توانند به شرکت‌های خصوصی خوشنام و موسسات فعال در حوزه‌های زیرساخت ملحق شده و در چارچوب قراردادهای مشارکت بخش خصوصی و بخش دولتی (PPP) اقدام به انتشار اوراق قرضه کنند.

کشورهایی که می‌توانند به صورت بالقوه انتشار اوراق قرضه مهاجرتی را مدنظر قرار دهند

(چه از سوی دولت و چه شرکت‌های خصوصی) شامل غنا، کنیا، لیبریا، نیجریه، سنگال، اوگاندا و زیمبابوه در جنوب صحرای آفریقا؛ بنگلادش، هند، نپال، پاکستان و سریلانکا در جنوب آسیا و ارمنستان، کلمبیا، مصر، السالوادور، اردن، هائیتی، جامائیکا، لبنان، مکزیک، مراکش، فیلیپین، رومانی، صربستان، تونس و تاجیکستان می‌شود. این کشورها دارای جامعه مهاجران بزرگی در کشورهای دیگر، به‌خصوص در کشورهای دارای درآمد بالا هستند.

مثلا هائیتی را در نظر بگیرید. کشوری که پس از زلزله با نیاز شدیدی به منابع مالی برای فعالیت‌های بازسازی مواجه است. بر اساس آمارهای رسمی، حدود یک میلیون نفر از مردم هائیتی به صورت مهاجر در خارج از این کشور زندگی می‌کنند که حدود نیمی از آنها در ایالات‌متحده ساکن هستند. این جمعیت مهاجر سالانه ۱/۵ الی ۱/۸ میلیارد دلار پول به هائیتی ارسال می‌کنند. برخی تخمین می‌زنند این رقم حتی از این هم بیشتر بوده و چیزی حدود نصف درآمد ملی کشور باشد. تخمین‌های اولیه در مورد مجموع پس‌انداز دیاسپورای هائیتی نیز به رقم قابل‌توجه ۳/۵ میلیارد دلار در سال اشاره دارند.

اگر ۲۰۰۰۰۰ نفر مهاجر اهل هائیتی در ایالات‌متحده، کانادا و فرانسه هر کدام ۱۰۰۰ دلار صرف سرمایه‌گذاری در اوراق مهاجرتی بکنند، رقم ۲۰۰ میلیون دلار را خواهیم داشت. با ارائه این اوراق قرضه به گروه وسیع‌تری از مشتریان، شامل سازمان‌های خیریه خصوصی، می‌توان این مبلغ را به میزان قابل‌توجهی نیز افزایش داد و اگر نرخ بهره‌وری اوراق را افزایش دهیم، این اوراق حتی قادر به جذب نهادهای سرمایه‌گذاری مثل صندوق‌های بازنشستگی و صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک خواهند بود.

مورد پاکستان نیز به همین ترتیب است. مهاجران پاکستان بالغ بر ۵ میلیون نفر است که بخش قابل‌توجهی از این تعداد در کشورهای دارای درآمد بالا سکنی گزیده‌اند. مقدار پس‌انداز آنها بیش از ۹ میلیارد دلار در سال تخمین زده می‌شود. این مقدار بیش از نصف کل پس‌انداز سالانه در پاکستان است. با این آمار و ارقام، می‌توان تصور کرد که چه منبع بزرگی به طور بالقوه برای پاکستان وجود دارد.

البته با توجه به میزان بالای ریسک سیاسی در هائیتی و پاکستان، ارائه تضمین یا حتی نظارت و کنترل بین‌المللی امری ضروری به نظر می‌رسد.

البته این کار ریسک‌های خودش را هم دارد. منتشرکنندگان بالقوه اوراق قرضه مهاجرتی باید نسبت به خطرات مرتبط با بدهی ارزی هوشیار باشند. ورود مقادیر قابل‌توجه ارز پس از انتشار اوراق (و به همین ترتیب خروج آن در زمان سررسید) نیازمند مدیریت کلان اقتصادی دقیق و هوشمندانه، به خصوص در مورد نرخ ارز، است. کشورهای در حال توسعه همچنین باید پیش از انتشار این اوراق اقدام به ارزیابی گروه‌های مهاجر کرده و به بررسی حوزه‌های مورد علاقه آنها برای سرمایه‌گذاری بپردازند. همزمان با این کار آنها باید مشخصاتی مثل تعداد، درآمد و میزان دارایی گروه‌های مهاجر در کشورهای کلیدی مدنظر را استخراج کنند. چنین اطلاعاتی در حال حاضر چندان به سادگی قابل دسترسی نیست.

اوراق قرضه مهاجرتی ابزاری منحصر به فرد برای بهره‌برداری از ثروت، حسن نیت و خیرخواهی جامعه مهاجر کشورهای در حال توسعه بوده و در شرایط سخت اقتصادی امروز قطعا ارزش دنبال کردن را دارد. شرایطی که در آن حتی حفظ جریان کمک‌های اعطایی به کشورهای در حال توسعه چالشی بزرگ برای جامعه جهانی است، چه رسد به افزایش آن.