راهبرد کوتاه‌مدت و بلندمدت تهران در بین‌النهرین چه باشد؟
عراق پردردسر برای ایران
این بی‌ثباتی‌های سیاسی که با اردوکشی خیابانی مقتدی صدر جلوه جدیدی پیدا کرده و مسائل هویتی و ناسیونالیستی را به کانون اعتراضات و مشاجرات سیاسی کشانده است، برای جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان همسایه عراق و مهم‌ترین بازیگر منطقه‌ای دارای نفوذ و قرابت‌های فرهنگی و اجتماعی با دولت و ملت عراق بسیار حائز اهمیت است. از این زاویه، ایران باید ضمن مواجهه واقع‌بینانه با تحولات جدید اجتماعی عراق، راهبرد خود را مبتنی بر دو فرآیند کوتاه‌مدت و بلندمدت برای خنثی‌سازی تهدیدها قرار دهد.
در همین خصوص، یک عضو هیات‌رئیسه کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس از آمادگی دولت جمهوری اسلامی ایران برای حل اختلافات داخلی بین جناح‌ها و احزاب عراق و ایفای نقش مثبت خبر داده است. یعقوب رضازاده در گفت‌وگو با «ایسنا» در تحلیلی از تحولات اخیر در عراق و حضور طرفداران مقتدی صدر در پارلمان گفت: حضور طرفداران مقتدی صدر در مجلس عراق مربوط به تحولات داخلی این کشور است. این اختلافات از طریق ارتباط دوستانه و صمیمانه بین احزاب و جناح‌های مختلف رفع می‌شود. رضازاده با اشاره به اینکه دشمنان و کشورهای خارج از منطقه به‌خصوص آمریکا و اسرائیل به دنبال بهره‌برداری از این اختلافات هستند، تاکید کرد: نباید سوژه‌ای برای دشمنان مردم عراق ایجاد کرد. عراق از زمان انتخابات اکتبر ۲۰۲۱ تاکنون صحنه اعتراضات سیاسی به نتایج انتخابات و تشکیل دولت جدید است. انتخابات ۱۰ اکتبر در واکنش به اعتراضات گسترده اواخر سال ۲۰۱۹ میلادی، ماه‌‌‌ها زودتر از موعد مقرر برگزار شد. در جریان این اعتراضات، ده‌‌‌ها هزار نفر در بغداد و استانهای جنوبی این کشور علیه فساد، خدمات ضعیف عمومی، بیکاری و مداخله بازیگران خارجی در امور عراق اعتراض کردند.
براساس آرای کمیسیون انتخابات عراق روز سه‌‌‌شنبه ۹ آذر ۱۴۰۰ که نتایج انتخابات پارلمانی برگزارشده را تایید کرده است، مقتدی صدر، روحانی شیعه و رهبر جریان صدر بزرگ‌ترین برنده رأی‌گیری شد و ۷۳کرسی از ۳۲۹کرسی پارلمان این کشور را به دست آورد. حزب «تقدم» به رهبری محمد الحلبوسی، رئیس سنی‌مذهب پارلمان عراق نیز با کسب ۳۷کرسی در رتبه دوم قرار گرفت و حزب دموکرات کردستان (KDP) با کسب ۳۱ کرسی سوم شد. در حال حاضر، اختلاف اصلی در میان جریان‌‌‌های شیعه و به صورت مشخص، میان مقتدی صدر و نوری مالکی، نخست‌وزیر پیشین این کشور است. ادامه این اختلافات موجب شد ۷۳ نماینده وابسته به جریان صدر ماه گذشته در استعفای دسته‌‌‌جمعی از حضور در پارلمان عراق کناره‌‌‌گیری کنند. این گروه در اعتراض به ادامه بن‌‌‌بست بر سر تشکیل دولت و تعیین نخست‌وزیر و به دستور مقتدی صدر چنین تصمیمی را اجرایی کردند. صدر هفته گذشته در یک پیام همه مردم عراق را به حمایت از معترضان منطقه سبز بغداد فراخواند. گروه‌های شیعی این اقدام صدر را مغایر با منافع ملی عراق می‌دانند.
از این زاویه جمهوری اسلامی ایران به عنوان همسایه عراق که روند تحولات این کشور را به دقت رصد می‌کند، باید راهبرد خود را متمرکز بر تحولات جدید کند تا از موج اعتراضات خیابانی در عراق که بعضا برخی شعارهای آن با هدایت آمریکا و برخی کشورهای عربی متوجه نفوذ تهران شده است، جلوگیری کند. با توجه به جابه‌جایی اولویت‌ها در صحنه اجتماعی عراق، یعنی ظهور نوعی ناسیونالیسم عراقی که صدر آن را با محوریت جوانان و با شعارهای ضدفساد، ضدمداخله و رفع بیکاری هدایت می‌کند، لازم است ایران راهبرد هوشمندانه‌تری را در دو وضعیت کوتاه‌مدت و بلندمدت اتخاذ کند.
ارائه تصویر بی‌طرف از ایران
در همین خصوص، علیرضا مجیدی، کارشناس مسائل عراق درخصوص راهبرد ایران در شرایط کنونی به «دنیای اقتصاد» گفت: در کوتاه‌مدت چند موضوع مطرح است. موضوع اول، تمرکز بر حفظ و صیانت از قانون اساسی عراق است که مورد حمایت بیشتر گروه‌های عراقی به‌جز برخی گروه‌ها و روایت‌ها و قرائت‌های مربوط به آنهاست. موضوع دوم، پذیرش این رویکرد از سوی ایران است که راه‌حلی بدون مشارکت و حضور صدری‌ها وجود و معنا ندارد. اساسا راه‌حلی نمیتواند در عراق شکل بگیرد؛ مگر صدری‌ها در آن مشارکت داشته باشند. موضوع سوم این است که درست است نوری المالکی با این روند مخالفت کرده، اما عملا ماندن این پارلمان نوعی دهن‌کجی به ملت عراق است. اینکه انحلال پارلمان بعد از تشکیل دولت و تصویب قانون جدید باشد یا قبل از آن موضوع قابل بحث و مناقشه‌ای است؛ اما مساله اینجاست که پارلمانی که بیش از ۶۰درصد مردم عراق در آن مشارکت نداشته‌اند و بیشترین جریانی هم که در آن رای آورده استعفا داده است، نمیتواند باقی بماند.
موضوع چهارم که بسیار باید بر آن تاکید کرد، این است که ایران نباید طرف هیچ‌یک از جریانات سیاسی عراق قرار گیرد و باید به عنوان بازیگر بی‌طرف و بیرونی نقش‌آفرین باشد. الان مقطعی است که با توجه به اینکه ایران می‌گوید صدری‌ها قابل حذف نیستند و باید گفت‌وگو صورت بگیرد، این تصویر مخابره شود که ایران طرف هیچ جریانی نیست. این موضوع فراتر از بحث تشکیل دولت جدید است و در کوتاه‌مدت باید بسیار پررنگ و برجسته شود. مجیدی در ادامه افزود: دو نکته دیگر هم وجود دارد. نکته اول اینکه دستگاه قضا در عراق که بسیار سیاسی شده و در شرایط کنونی جریان نزدیک به ایران تلقی می‌شود، باید از سوی ایران و گروه‌های نزدیک به آن سیاست‌زدایی و خنثی شود. نکته دوم، ارائه خدمات عمومی به مردم عراق از جمله بهداشت، انرژی و... است که برای نمونه تامین برق استانهای جنوبی عراق در شرایط کنونی است که با قطعی برق مواجه هستند. در واقع، تقویت همان استراتژی نفوذ ایران از طریق خدمات عمومی و اجتماعی است.
تمرکز بر نفوذ نرم
آرمان سلیمی، پژوهشگر مسائل عراق هم به «دنیای‌اقتصاد» گفت: در وضعیت کوتاه‌مدت یعنی بازه زمانی یک تا دو سال آینده، با توجه به گستره و عمق نزاع میان جریان‌‌‌های سیاسی عراقی، مدیریت هوشمند بحران عراق باید در راهبرد جمهوری اسلامی ایران قرار گیرد. شاید در گذشته طرح این استدلال بسیار منطقی بود که تهران نباید در منازعات درون‌گروهی شیعیان مداخله فعال داشته باشد، اما در مقطع کنونی که حمایت ایران از چارچوب هماهنگی شیعیان و هم‌‌‌پیمانان کرد و اهل سنت این جریان شیعی به واقعیت تبدیل شده، سیاست حل اختلافات و میانجی‌گری میتواند گزینه منطقی باشد.
سلیمی در ادامه با بیان اینکه تهران باید حمایت هوشمندانه از نیروهای نزدیک به خود را حفظ کند و با این گروه‌ها در مسیر باقی ماندن در صحنه سیاست و حکمرانی عراق همکاری داشته باشد، افزود: در بلندمدت به هیچ‌‌‌عنوان مداخله فعال در عراق نمیتواند پاسخگوی منافع ملی ایران باشد. با وجود به‌هم‌پیوستگی مذهبی میان تهران و شیعیان عراق، روح «عربیت یا همان ناسیونالیسم عربی»، متغیر بسیار مهمی است که میتواند صحنه معادلات را به ضرر ایران تغییر دهد. حتی آمریکایی‌‌‌ها در سال‌های بعد از ۲۰۰۳ به این نتیجه رسیدند که مداخله فعال در عراق نه‌تنها به تحقق اهداف و استراتژی آنها منجر نخواهد شد، بلکه زمینه‌‌‌ساز تضعیف نقش این کشور در سیاست و حکمرانی بغداد شده است. از این رو در استراتژی بلندمدت نیز ایران باید با پرهیز از رویکرد مداخله فعال در اختلاف درونی عراقی‌‌‌ها، بر تقویت صادرات اقتصادی و نفوذ نرم خود متمرکز شود.
