سفر دو روزه رئیس‌‌‌جمهور تاجیکستان از روز گذشته آغاز شد
یک سفر با دستورکار امنیتی
گفت‌‌‌وگوی دوجانبه روسا، رایزنی هیات‌‌‌های عالی دو کشور، امضای چند سند همکاری در حوزه‌‌‌های اقتصادی، علمی، سیاسی و فرهنگی و مصاحبه مطبوعاتی روسای‌جمهور دو کشور از برنامه‌‌‌های این سفر دوروزه اعلام شده است. اهمیت روابط ایران و تاجیکستان در مقطع فعلی از آنجا قابل بررسی است که ابراهیم رئیسی نخستین سفر رسمی خود را شهریور سال گذشته به تاجیکستان انجام داد و پس از آن نیز همچنان سفرها بین مقامات دو کشور برقرار است؛ همچنان‌که اواخر اردیبهشت‌ماه سال‌جاری سردار باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح کشورمان به تاجیکستان سفر کرد، هفته گذشته نیز علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی برای شرکت در چهارمین نشست گفت‌‌‌وگوی امنیت منطقه‌‌‌ای به دوشنبه رفت. این ترددها بین مقامات و هیات‌‌‌های تهران و دوشنبه از تقویت روزافزون تعاملات دو کشور حکایت دارد. اما دو موضوعی که بیش از سایر مسائل در روابط ایران و تاجیکستان حائز اهمیت است، مسائل امنیتی از جمله بحث حاکمیت طالبان در افغانستان و معمای امنیتی در مرزهای هر دو کشور و دیگری بحث عضویت ایران در سازمان همکاری‌‌‌های شانگهای و استفاده از ظرفیت‌‌‌های تاجیکستان برای تعمیق همکاری‌‌‌های کشورمان در شانگهای است. چون تاجیکستان عضو شانگهای است، نقش تاجیکستان برای تعمیق فعالیت‌‌‌های ایران در این سازمان اهمیت بسزایی دارد. شهریور سال گذشته بود که طی سفر ابراهیم رئیسی به تاجیکستان و با موافقت سایر اعضا، ایران به عضویت سازمان همکاری‌‌‌های شانگهای درآمد. تاجیکستان یکی از موانع اصلی عضویت ایران در این سازمان بود که سرانجام با رفع برخی اختلافات این مانع نیز از میان برداشته شد. ماجرای مخالفت تاجیکستان به سفر محی‌‌‌الدین کبیری، رئیس حزب نهضت اسلامی به ایران و شرکت در کنفرانس وحدت اسلامی بازمی‌‌‌گشت. این دعوت سبب سردی روابط ایران و تاجیکستان و مخالفت این کشور با عضویت دائم جمهوری اسلامی در سازمان شانگهای شد. در خصوص افغانستان نیز این پرسش مطرح است که آیا طالبان می‌‌‌تواند ثبات و امنیت را در این کشور حکمفرما کند. از آنجا که طالبان از سمت مقاومت پنجشیر از یکسو و داعش خراسان از سوی دیگر درگیر است، بعید به نظر می‌رسد که بتواند در کسب امنیت توفیقی داشته باشد. در چنین شرایطی کشورهای همسایه باید با هدف آنکه ناامنی و بی‌‌‌ثباتی به مرزهای آنها سرریز نکند، دست به کار شوند. ایران و تاجیکستان نیز در زمره همین کشورها هستند که باید برای مقوله امنیت در افغانستان به حاکمیت طالبان، تمهیدی بیندیشند تا مرزهایشان به خطر نیفتد.
نوذر شفیعی، استاد دانشگاه تهران در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» درباره قرابت فرهنگی برخی کشورهای آسیایی، به‌ویژه کشورهای فارس‌زبان گفت: «واقعیت این است که ایران، تاجیکستان، افغانستان و حتی کشورهای آسیای مرکزی جزو یک قلمرو تمدنی و فرهنگی هستند و گذشته مشترکی دارند؛ با این حال، این گذشته مشترک نمی‌‌‌تواند به این معنا باشد که اختلافی میان آنها بروز نخواهد کرد.»
وی تاکید کرد: «این موضوع در روابط ایران، تاجیکستان و افغانستان اهمیت بیشتری پیدا می‌کند؛ چون هر سه کشور فارس‌زبان هستند اما ورود ایدئولوژی‌‌‌های رقیب در این کشورها بعضا باعث بروز اختلاف بین آنها می‌شود.»
دولت فراگیر؛ راهحل افغانستان
شفیعی با ذکر مثالی گفت: «ورود طالبان به افغانستان و سیاست‌‌‌های تمامیت‌‌‌خواهانه آنها نگرانی‌هایی را در ایران و تاجیکستان به وجود آورده است.»
وی تاکید کرد: «از این رو با آنکه ایران سیاست همسایگی را در قبال طالبان اتخاذ کرده و امیدوار است طالبان در ادامه مسیر بتواند به سمت تشکیل یک دولت فراگیر حرکت کند، تاجیکستان به دلیل سیاست تهاجمی طالبان نسبت به این کشور، موضع سرسختانه‌‌‌ای را اتخاذ کرده است. چنانچه طالبان بتواند با تشکیل یک دولت فراگیر نقش قومیت تاجیک را برجسته کند، این احتمال وجود دارد که ایران بین طالبان و دولت تاجیکستان نیز آشتی برقرار کند.»
اتحاد جدید
همچنین این کارشناس مسائل شبه‌‌‌قاره، درباره ابعاد سفر رئیس‌‌‌جمهور تاجیکستان به ایران گفت: «سفر امامعلی رحمان سه‌جنبه دارد که جنبه نخست، فرهنگی و اجتماعی است. درواقع عامل زبان و فرهنگ خود به خود کشورها را به سمت همدیگر سوق می‌دهد.» به گفته شفیعی، دومین عنصر مهم که برای تاجیکستان خیلی اهمیت دارد، نفوذ ترکیه در آسیای مرکزی و حمایت آنکارا از قرقیزستان و ازبکستان در تعارضاتشان با تاجیکستان است.
در این بین، فشار طالبان از جنوب علیه تاجیکستان نیز مطرح است. بنابراین این فشارها، تاجیکستان را در تنهایی استراتژیک قرار داده و مهم ترین کشوری که می‌‌‌تواند دوشنبه را از این وضعیت نجات دهد، ایران است.
روز گذشته علی‌اشرف مجتهد شبستری، رئیس انجمن دوستی ایران و تاجیکستان در گفت‌وگو با «ایرنا» گفت: «هیچ کشوری به اندازه تاجیکستان به ایران نزدیکی و وابستگی ندارد و علتش هم نزدیکی از نظر نژادی، تاریخی، فرهنگی، دینی و زبانی است.» شبستری تاکید کرد: «تاجیکستان تنها کشور کاملا فارسی‌زبان است و نه‌تنها امروز یک کشور کاملا راهبردی برای ماست، بلکه در آینده این جایگاه مهم برای ایران بااهمیت‌تر و روشن‌تر خواهد شد.»
مجتهد شبستری افزود: «دشمنان از رابطه و نزدیکی دو کشور فارسی‌زبان راضی نبوده، در همین راستا هم ساکت نیستند و باید توجه خاصی در این مورد داشته باشیم و تدبیرهایی را بیندیشیم.» همچنین شفیعی عنصر بعدی مهم در این سفر را بحث اقتصادی و تجاری عنوان کرد و گفت: در بین کشورهای آسیای مرکزی، تاجیکستان ضعیف‌‌‌ترین اقتصاد را دارد. اما دو کشور هستند که می‌‌‌توانند به اقتصاد تاجیکستان کمک کنند؛ یکی چین که در همسایگی تاجیکستان قرار دارد و دیگری ایران که فاصله دورتری با این کشور دارد. با این حال با توجه به قرابت‌‌‌های فرهنگی، تهران می‌‌‌تواند نقش موثرتری در اقتصاد تاجیکستان ایفا کند.
سفر امنیتی
امید رحیمی، پژوهشگر مسائل آسیای مرکزی نیز به «دنیای‌اقتصاد» توضیح داد که به نظر می‌رسد سفر رئیس‌‌‌جمهور تاجیکستان به ایران بیشتر جنبه امنیتی داشته باشد تا اقتصادی.
به گفته این کارشناس، علاوه بر مباحث امنیتی میان دو کشور، بحث افغانستان نیز یک موضوع مشترک بین تهران و دوشنبه است که مقامات دو کشور باید امروز بیش از گذشته به آن بپردازند. رحیمی با توجه به حضور طالبان در افغانستان گفت: «از آنجا که طالبان یک تهدید مشترک برای ایران و تاجیکستان است و افغانستان همسایه هر دو کشور است، مساله حاکمیت طالبان و اینکه آیا می‌‌‌تواند از پس مسائل امنیتی این کشور برآید یا خیر یا حتی فضای امنیتی حاکم بر افغانستان برای تهران و هم برای دوشنبه بسیار حائز اهمیت است.»
این پژوهشگر مسائل آسیای مرکزی درباره تفاوت نگاه ایران و تاجیکستان به طالبان نیز توضیح داد: «نگاه تاجیکستان ضدطالبان و در حمایت از احمدمسعود بوده اما ایران با طالبان تعامل بیشتری داشت.»
رحیمی با اشاره به گسترده بودن مرزهای افغانستان و تاجیکستان گفت: «این در حالی است که تاجیکستان ارتش ضعیفی دارد و روسیه امنیت بخشی از این مرزها را تامین می‌کند. بنابراین اگر تهران و دوشنبه روابط خوبی داشته باشند، ایران می‌‌‌تواند به امنیت منطقه کمک کند تا بی‌‌‌ثباتی و ناامنی از افغانستان به آسیای مرکزی سرایت نکند.»
وی با اشاره به اینکه بعد از اختلافات بین ایران و تاجیکستان بر سر حزب نهضت اسلامی، طرف تاجیکی، بسیاری از شرکت‌های اقتصادی ایران را از تاجیکستان اخراج کرد یا رایزنی فرهنگی را بست، گفت: «اکنون این مساله مطرح است که مجددا رایزنی فرهنگی ما در آن کشور بازگشایی شود یا شرکت‌های اقتصادی به آنجا بازگردند.»
مانع‌‌‌زدایی از مسیر عضویت ایران در شانگهای
امین رضائی‌‌‌نژاد، کارشناس مسائل شبه‌‌‌قاره نیز درباره نقش تاجیکستان در پیوستن ایران به سازمان همکاری‌‌‌های شانگهای به «دنیای‌اقتصاد» گفت: «اصولا تلاش ایران برای جلب اعتماد امامعلی رحمان با هدف به‌دست آوردن رأی مثبت این کشور در رأی‌‌‌گیری احتمالی عضویت ایران در سازمان همکاری‌‌‌های شانگهای صورت گرفته است. طی دهه‌‌‌های اخیر تلاش زیادی برای کسب عضویت دائم ایران در این سازمان صورت گرفته بود که تاجیکستان همواره یکی از موانع جدی پیوستن ایران به این سازمان محسوب می‌‌‌شد.» رضایی‌‌‌نژاد با اشاره به افزایش گرایش به شرق در ساختار سیاست خارجی ایران، ادامه داد: «عضویت در سازمان همکاری‌‌‌های شانگهای یکی از اهداف سیاست خارجی ایران بوده است و در همین راستا تلاش می‌شود با جلب نظر دوشنبه و به طور ویژه رحمان، یکی از موانع دستیابی به این مسیر برداشته شود.» به گفته این کارشناس، همگرایی ایران-تاجیکستان الزاماتی چون عدم‌حمایت تهران از نیروهای سیاسی ضدرحمان را دارد؛ نیروهایی که تا پیش از این بخشی از سرمایه فراملی ایران محسوب می‌‌‌شدند.
وی تاکید کرد: «قطعا رحمان اگر از قطع کامل حمایت ایران از این نیروها مطمئن نشود، هیچ کمکی به روند پیوستن ایران به سازمان همکاری‌‌‌های شانگهای نمی‌‌‌کند.» رضایی‌‌‌نژاد ادامه داد: «بنابراین آنچه اکنون از اهمیت بیشتری برخوردار است، محاسبه هزینه-فایده «قطع حمایت از نیروهای ضدرحمان به‌‌‌عنوان تنها راهحل کسب رضایت وی» و «پیوستن به سازمان همکاری‌‌‌های شانگهای» است. در این دوراهی یا باید به بلوک شرق نزدیک‌‌‌تر شویم یا شاهد بی‌‌‌اعتمادی به ایران در میان نیروهای سیاسی طرفدار ایران در خارج از کشور باشیم.» کارشناس مسائل شبه‌‌‌قاره توضیح داد: البته راه‌‌‌حلی برای این مساله وجود دارد و آن‌‌‌هم تقویت روابط دوجانبه با کشورهای عضو این سازمان است. مدلی که چینی‌‌‌ها به‌موازات حضور در این سازمان از آن به‌‌‌خوبی بهره می‌‌‌برند.
