تاسیس بانک و دغدغه استقراض داخلی یا خارجی
گروه تاریخ اقتصاد- آنچه می‌خوانید بخش سوم (پایانی) مذاکرات نمایندگان مجلس شورای ملی است در روز شنبه، دوم اسفند 1286 شمسی. گفت‌و‌گویی که به بررسی راه‌های مختلف کسب پول برای رفع احتیاجات ضروری مملکت و تاسیس بانک اختصاص یافته، چنین ادامه یافته است:
آقا میرزا سیدحسن: اینکه استقراض خارجه را وکلا صراحتا راى نمی‌دهند به جهت این است که وکلا مبلغ وجه استقراض را نمی‌دانند اگر وزرا تعیین مبلغ را پیشنهاد مجلس نمایند گمانم این است که آن‌وقت تکلیف معین شود.
اسدالله میرزا: عقیده بنده این است که اول باید شروع به استقراض از خارجه نمود همانطور که جناب صنیع‌الدوله گفته‌اند و با آن دوستى که ما با دول خارجه داریم این استقراض ضررى ندارد و اینکه چشم ما از استقراض ترسیده است براى آن بود که در آن استقراض سابق شرایط سخت داشت و هرگاه این استقراضى را که می‌خواهیم بنماییم شرایط سخت نداشته باشد به آن مناسبت و دوستى که با دول خارجه داریم هیچ ضررى نخواهد داشت و باید این مساله را اقدام نمود. هرگاه دیدیم که در این مورد هم براى ما شرایط سخت پیشنهاد کردند آن وقت ناچاریم که به ملت غیور اعلام نماییم بر اینکه شما که همه وقت از براى حفظ این مملکت و استقلال قومیت‌شان همه قسم حاضر بودید امروزه ما محتاج به پول هستیم و دول خارجه هم با ما در شرایط سخت‌گیرى می‌کنند! البته آن وقت ملت همه قسم از براى حفظ مملکت خودشان در دادن پول کوتاهى نخواهند کرد.
حاج سید نصرالله: در باب استقراض باید به توسط اوراق چاپى این مطلب را به عموم ملت اخطار نموده تا آنها هم نظریات و ملاحظات خودشان را اظهار نمایند بسیار خوب است، ولى استقراض از براى ما علاج فورى نمی‌کند.
آقا میرزا مرتضى قلیخان: نتیجه‌ای که از این مذاکرات حاصل می‌شود به عقیده بنده همان تشکیل بانک ملى است که خواه به استقراض از داخله یا از خارجه این بانک باید تشکیل شود.
حاج امام جمعه: به عقیده بنده بانک بى‌پول مثل راندن کشتى در خشکى است و گفتن این حرف بدون وجود وجه صحیح نیست و اینکه جناب حاجى سید نصرالله گفتند که وزرا آرای خود را پیشنهاد نمایند، این مطلب چند روزى طول خواهد کشید و همچنین تا به توسط اوراق چاپى به عموم ملت اطلاع داده شود آن هم بیست روز الى یکماه طول خواهد کشید و تا آن وقت بعضى کارهاى فورى ما فوت خواهد شد. پس زودتر به ملت اطلاع داده بشود و گمان نکنید که عقلاى ملت منحصر به این مجلس است، بلکه اشخاص عاقل کافى در میان ملت هم هست خصوصا آنهایى که در خارجه هستند بصیرت و اطلاعات صحیحه دارند، همین قدر که به آنها اطلاع داده شود که مجلس و وزرا احساس احتیاج به استقراض را براى مملکت نموده‌اند آنها هم راهنمایی‌هاى صحیح کرده، بلکه از راه همت و وطن‌پرستى نصف دارایى خود را در این راه صرف‌ می‌نمایند.
امین‌التجار: یک مدتى در اینجا گفت وگوى اعانه می‌کنیم و آخر هم نتیجه حاصل نخواهد شد. پس استقراض از داخله صورت نخواهد گرفت باید از خارج فکر پول کرد.
حسام‌الاسلام: از براى تنظیم داخلى و وصول مالیات اخذ اعانه از ملت لازم است که باید از کسبه و اصناف اعانه گرفت و با این اعانه و از آن کسانى که مالیات نمی‌دهند اخذ مالیات کرد.
وکیل‌الرعایا: متمولین و سرمایه‌داران فرانسه چه دیدند که قرض دادن به دولت روس را مایل شدند. هیچ علتى نداشت غیر از مراجعه. با همان اشخاص طرف می‌شویم که همین ملاحظه را با ما نموده و ابدا مقصود پلتیکى نداشته باشند از آنها قول می‌گیرم ولى بعد از آن که دیدم در شرایط استقراض به ما سخت‌گیرى کردند البته آن وقت ملت بر حسب اسلامیت و قومیت تمام دارایى خود را فروخته و پول خواهند داد ولى در صورتی‌که شروط سخت نباشد جهت چیست که ما ثروتى از خارج داخل مملکت خود نکنیم اما باید مواظبت در خرج و مصارف آن نموده نه اینکه به مصرف خرج‌تراشی‌هاى سابق برسد و بنده به این لحاظ که گفتم استقراض از خارجه را تجویز می‌کنم و اهمیت هم می‌دهم.
حاج معین‌التجار: یک مساله‌ای است که مشتبه شده در چهارده ماه قبل جناب مخبرالسلطنه آمدند اینجا و گفتند چهار کرور پول لازم است و فورا باید استقراض شود و الا تمام امورات دولتى و ادارات مختل خواهد ماند. مجلس در این خصوص راى نداد و الان این چهارده ماه گذشته بدون استقراض و امورات هم دایر بود، اما اگر این مخارج فوق‌العاده نبود باز ما محتاج به استقراض نمی‌شدیم، اما در باب بانک به همان طورى که دستخط شده و مجلس هم تصویب کرده و نظامنامه هم نوشته شده به عقیده بنده این بانک تاسیس خواهد شد و آن کسى که پول بده است خواهد داد و کسى که نمی‌دهد و دروغ می‌گوید ایراد خواهد گرفت. مثل اینکه گفته شد که اساس بانک اگر صحیح می‌شد یک نفر ده کرور می‌داد این شخص اگر راست می‌گوید لازم نیست که ایراد بگیرد کسى که ده کرور می‌دهد خودش اقدام می‌نماید و اساس آن را هم صحیح می‌کند و نظامنامه این بانک را هم وزرا مثل جناب مخبرالسلطنه و غیره نوشته‌اند از روى اساس بانک آلمان و اگر کسى هم نظرى دارد باز ممکن است که بگوید و همان را اصلاح نموده مجلس تصویب کند تا اینکه این بانک تشکیل شود.