قانون و شرایط نظام وظیفه
گروه تاریخ‌اقتصاد- خلاصه‌ای از بخش سوم مذاکرات نمایندگان مجلس شورای ملی در روز سه‌شنبه، 23 آبانماه 1286 شمسی را می‌خوانید:

آقا سیدحسن تقى‌زاده: در باب سرباز ملى بنده مطلبى داشتم که فعلا موقع اظهار آن است هر سخنى یک مقامى دارد، فى‌الحقیقه به عقیده من در هر موقعى یک همچون اتفاقى نمى‌افتد که مردم از روى میل و رغبت داوطلبانه در مقام قبول خدمت برآیند؛ امروز در این موقع که ملت به هیجان آمده دولت می‌تواند یک استفاده صحیحى حاصل نماید، ولى اگر چند وقت بعد بخواهد یک همچون فایده ببرد نمی‌شود! چرا که ملت از آن شوق خواهد افتاد، حالا خوب است هیات وزرا یک امتحانى بکنند، ولو اینکه یک عده کمى هم فراهم شود از جوانان رشید داخل در نظام کنند و سلاح به آنها بدهند تا شوق و شعف مردم کاسته نشود.
حاج سیدعبدالحسین شهشهانى: صحبت این قشون مدتى است که در خراسان هم هست، ولى به عقیده بنده قشون ملى که در تحت نظر سلطنت و ریاست وزارت باشد، خیلى خوب است و مسلم است که اداره هیچ سلطنتى منظم نمی‌شود، جز به قشون و در اینکه حال ما امروزه قدرى اختلال دارد هیچ حرف نیست، پس بر هیات وزرا لازم است که این اقدام را بکنند. آن نکته را هم که آقاى تقى‌زاده گفتند که فعلا یک جوش و خروشی در ملت احداث شده، صحیح است، باید هر چه زودتر اقدام به این‌کار شود که موقع از دست نرود.
آقا میرزا ابوالحسن خان: در باب قشون داوطلب به این عده که گفته شد، نمی‌دانم کفایت بکند و مقصود به عمل بیاید یا خیر واز براى امتحان هم کافى باشد یا نه، ولى عقیده بنده این است: همان‌طورى که سایر دول در این باب اقدام می‌کنند ما هم همان‌طور رفتار نماییم؛ آن روزى که جناب حاجى امام جمعه در این باب نطق بلیغى فرمودند بنده در ترتیب نظام لایحه نوشته‌ام، چون لایحه قانونى است ملاحظه فرموده اگر هم رایى هست قرائت شده، مطرح شود.
وکیل‌الرعایا: در لزوم نظام جدید هیچ کس نباید تردید کند، ولى آن را اولیاى دولت باید بعد از ملاحظه اقدام کنند، ولى در صورتی که ما سیصد هزار قشون تحت السلاح هم داشته باشیم و مجازات در بین نباشد فایده ندارد، مثلا فارس. کسى را که براى امنیت آنجا فرستادیم اسباب اغتشاش شده، همین‌طور خراسان و استرآباد که بى‌نظم است و آنها تمام محرک دارد. در شهر تهران هم که همه می‌دانند چند نفرند که محرک فتنه هستند، بعد عرض خواهم کرد ببینید قرب منزل رییس‌الوزرا چه افتضاحى فراهم می‌آورند مقصود این است تا مجازات در بین نباشد کار درست نمی‌شود.
(لایحه آقا میرزا ابوالحسن خان قرائت شد قریب به این مضمون: از آنجا که حفظ و رعایت بقاى ایران بر هر ایرانى فرض و متحتم(لازم) است، چنانچه در سایر ممالک جوانان از سن بیست و یک سالگى داخل در نظام می‌شوند در ایران هم جوانان از سن بیست و یک سالگى به موجب قانون نظامى باید در تحت نظام درآیند).
حسنعلى خان: در اینکه از براى این مملکت یک نظام جدید مرتبى لازم است حرفى نیست، ولى حالا که ملت و دولت دست به دست یکدیگر داده و اعلی‌حضرت به مجلس تشریف آوردند و ملت به این هیات مجربه اطمینان دارند، در این صورت اسم قشون ملى یک نوع اسباب جدایى می‌شود؛ یعنى به این اسم، والا ترتیب صحیح خیلى خوب است، مخصوصا لایحه که جناب صنیع‌الدوله و وزیر علوم در این چند روزه نوشته‌اند مشعر بر این است که اهالى این مملکت باید یک اندازه از ثروت خودشان را براى حفظ و حراست مملکت بدهند و این همان مالیات است که گرفته می‌شود و باید یک اندازه به مصرف قشون برسد، پس هر چه زودتر کمیسیون نظام تشکیل شود و وزرات جنگ قوانین نظام را معین نموده که نظام به ترتیب صحیح فراهم شود، اما نکته که می‌خواهم بگویم و علاج فورى است براى رفع این انقلاب که این چند روزه روى داده است؛ این کمیسیون مالیه با زحمات فوق‌العاده که متحمل شده و این جمع و خرج را تسویه نموده، فى‌الحقیقه این اول کار بزرگى است که مجلس از پیش برده است، حالا بعضى اشخاص چنین شهرت داده‌اند که کمیسیون مالیه حقوق مردم را قطع نموده در این صورت لازم است که صورت اسامى اشخاصى که از حقوق آنها کسر شده نوشته شود و در روزنامه درج شود تا معلوم شود نصف از این مبلغ اصلى که از حقوق کسر شده از حقوق سیزده نفر بوده و از حقوقات جزیى چیزى کسر نشده است و اشتباهات و القائاتی که به مردم می‌کنند و هر روزه به صورتى تازه یک دسته را محرک می‌شوند، نشود.