سیری در سفرنامه‌های ناصرالدین شاه قاجار

علی خاکپور- با بررسی اتفاقات و تحولات تاریخی نسل‌های پیشین می‌توان فهمید کدام موضوعات باعث پیشرفت یک ملت و چه عواملی موجب انحطاط آن می‌شود. غور در احوال گذشتگان طبعا مایه آگاهی و کشف دلایل عقب‌ماندگی و ترقی فرهنگی کشور خواهد شد. علاوه بر محققان، مردم نیز علاقه‌مندند که از زندگی حاکمان نسل‌های گذشته خبری به دست بیاورند؛ زیرا حقیقتا گمان می‌کنند میان وضع زندگی آنان و اوضاع مملکت‌داری در گذشته رابطه‌ای تنگاتنگ وجود دارد. برای پی بردن به واقعیت زندگی گذشتگان، چه منبعی موثق‌تر از اسناد آن زمان می‌باشد؛ به ویژه اسنادی که با دست‌خط خود حاکمان نوشته شده باشد.[۱] ناصرالدین‌شاه قاجار که پادشاهی شکارچی، عاشق سیروسفر و گشت‌وگذار بود و بیش از نیم‌قرن بر مقدرات ایران حکمروایی کرده است، شخصا به نگارش خاطرات خویش دست یازیده است.[۲] وی سه­‌بار در سال‌های ۱۲۹۰، ۱۲۹۵ و ۱۳۰۶ ه­.ق. به فرنگستان رفت و سفرنامه‌های خود را از لحظه حرکت از تهران و گاهی چند روز قبل از حرکت تا زمان برگشت به تهران به رشته تحریر درآورد. خاطرات وی در سفر اول و دوم به خط خودش و در سفر سوم به تقریر وی و خط همراهانش از قبیل دختر خوش‌خط او فخرالدوله، البته تا مرز ارس، غلامحسین‌خان امی‌خلوت، ابوالقاسم‌خان ناصرالملک، ابوالحسن‌خان فخرالملک و غیره نوشته شده است. او همچنین پیش از سفر به فرنگ در سال ۱۲۸۷ به عتبات عالیات سفر کرد و سفرنامه آن را به یادگار گذاشت. وی افزون بر سفرهای خارج از کشور، در داخل نیز هیچ‌گاه آرام و قرار نداشت و با اردویی به نام اردوی همایونی به سفرهای دور و نزدیک می‌رفت و خاطرات سفر را با نثری ساده و روان به رشته تحریر درمی‌آورد. سفرهای مهم ناصرالدین‌شاه در داخل کشور عبارتند از: دو سفر به خراسان در سال‌های ۱۲۸۳ (در یادداشت اول کتاب سفرنامه خراسان، انتشارات فرهنگ ایران‌زمین، ۱۳۵۴، سفر اول به خراسان ۱۲۸۶ ذکر شده است. روزنامه اخبار این سفر، به تحریر علی‌نقی‌خان حکیم‌الممالک انشا و به‌خط علی‌اصغر در کارخانه آقامیرباقر طهرانی در ۴۸۵ صفحه و چند تصویر کار میرزابزرگ غفاری به چاپ سنگی رسیده است.) [۳] و ۱۳۰۰ هـ.ق. (در این سفر میرزاابراهیم‌آقا آبدار امین‌السلطان در راه وفات می‌کند؛ شرح این سفر که به تحریر خود شاه است، توسط محمد‌حسن‌خان اعتماد‌السلطنه به سال ۱۳۰۶ به‌صورت چاپ‌سنگی و خط خوش در دارالطباعه خاصه دولتی انتشار یافته و تجدید طبع آن به صورت لوحی (افست) در سال ۱۳۵۴ توسط انتشارات فرهنگ ایران‌زمین زیر نظر استاد ایرج افشار در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است. تصاویر این سفرنامه اثر ابوتراب نقاش مشهور عصر ناصری است و یادگاری است ارجمند از شیوه‌ای که در عده‌ای از کارهای چاپی آن روزگار مرسوم و مطلوب بوده است. این سفرنامه هم از حیث اطلاعات تاریخی مربوط به دربار ناصری و آداب عصر او و هم از جهت جغرافیایی واجد فواید است و به همین ملاحظه در سلسله کتاب‌های عکسی و لوحی چاپ شده است) [۴]؛ دو سفر به گیلان در سال‌های ۱۲۸۶ و ۱۳۰۴ هـ.ق. که سفر دومی را تا قزوین ادامه داده و به علت برف و کولاک شدید ناتمام گذاشته و به تهران بازگشت؛ سفر به مازندران در سال ۱۲۹۲ هـ.ق. و سفر به عراق عجم (ولایات مرکزی ایران) در سال ۱۳۰۹ هـ.ق. علاوه بر سفرهای بلندمدت، پیوسته به‌خصوص در فصل تابستان به مناطق خوش‌آب و هوای نزدیک تهران مانند فیروزکوه، شهرستانک، دوشان‌تپه، جاجرود، کن و سولقان، آهار، شکراب و امثالهم به گشت‌وگذار می‌پرداخت و شب و روز را در کوه و صحرا به‌سر می‌برد و در این مورد نیز متناوبا به درج خاطرات خود می‌پرداخت. افزون بر موارد مذکور در فوق که مربوط به سفرنامه‌های منتشرشده وی است سفرهای دیگری به اقصی نقاط کشور داشته است که یا در اوایل پادشاهی او بوده و خاطرات خود را ننوشته یا منتشر نشده است. ایشان به ظاهر هفت سفر نیز به قم داشته است که چهار بار آن در خلال سفرهای دیگر و سه بار فقط برای سفر به قم بوده است.[۵] نهایتا لیست سفرنامه‌های نوشته‌شده توسط ناصرالدین‌شاه به‌ترتیب تاریخی ارائه می‌‌شود: سال ۱۲۸۳ هـ.ق: سفر اول خراسان که شش ماه به‌طول انجامید. سال ۱۲۸۶ هـ.ق: سفر گیلان که دو ماه به‌طول انجامید. سال ۱۲۸۷ هـ.ق: سفر عتبات که پنج ماه و اندی طول کشید. سال ۱۲۹۰ هـ.ق: سفر اول اروپا به اصرار میرزاحسین‌خان سپهسالار اعظم و صدراعظم وقت که پنج ماه و نه روز طول کشید. سال ۱۲۹۵ هـ.ق: سفر دوم اروپا که چهار ماه و نه روز به‌طول انجامید و از سوغات این سفر می‌توان از تشکیل قزاق‌خانه، آوردن چراغ‌برق و گاز نام برد. سال ۱۳۰۰ هـ.ق: سفر دوم خراسان که چهار ماه و چند روز به‌طول انجامید. سال ۱۳۰۴ هـ.ق: چمن سلطانیه سفر نیمه‌تمام گیلان که تا قزوین رفته به‌خاطر سرما و برف زیاد ناچار به مراجعت شد. سال ۱۳۰۶ هـ.ق: سفر سوم به اروپا به‌خاطر عزیزالسلطان (ملیجک سوم) که شش ماه و دوازده روز به‌طول انجامید.[۶] پی نوشت: [۱] فاطمه قاضی‌ها، سفرهای ناصرالدین‌شاه به قم، پیشگفتار به قلم کیانوش کیانی‌هفت‌لنگ، (تهران: انتشارات سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۸۱)، ص. ۱۳. [۲] همان ،ص۱۴. [۳] ناصرالدین‌شاه قاجار، سفرنامه خراسان، (تهران: انتشارات فرهنگ ایران‌‌زمین، ۱۳۵۴)، یادداشت. [۴] همان. [۵] فاطمه قاضی‌ها، سفرهای ناصرالدین‌شاه به قم، مقدمه، (تهران: انتشارات سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۸۱)، ص ۱۶و۱۷. [۶] ناصرالدین‌شاه قاجار، سفرنامه دوم خراسان، (تهران: انتشارات کاوش، ۱۳۶۳)، مقدمه.