گزارش به ناصرالدین شاه بخش پایانی

لاهیجان قدیم گروه تاریخ‌اقتصاد- در گزارشی که می‌خوانید وضعیت شهرهای رشت، انزلی و لاهیجان در سال ۱۳۰۴ ه. ق واکاوی شده است. هدف از نگارش آن، ارائه اطلاعاتی به ناصرالدین شاه قاجار بوده که قصد سفر به این شهرها را داشته است. نویسنده این گزارش، ناشناس‌است. سکنه خارجی در رشت خارجه: پطر و الا صوف قونسول دولت بهیه روس ده سال متجاوز است که در شهر رشت متوقف است و در زمان مسیو نرد قونسول، سمت نیابت در رشت داشت. بعد از فوت مسیونرد، قونسول گردیده و زن مسیو نرد را که از اهالی انگلیس است، به زوجیت خود اختیار نموده. این زن قبل از مسیو نرد هم زن یکی از تجار انگلیس بوده و دختری هم از آن شخص تاجر دارد که در نزد خود در شهر رشت است و میرزا عبدالله از اهل لنکران، منشی اول و میرزا محمد حسین برادر مشارالیه، منشی دوم قونسولگری می‌باشند. تجار تبعه روس از مسلمان و روس و ارمنی، یک صد و بیست و دو نفر در رشت و گیلان. ارامنه رعایای ایران که اکثری از اهل جلفای اصفهان هستند و نزدیک به عمارت حکومتی، کلیسا دارند و کشیش هم از خود دارند که از اهل اصفهان است، در هر دو سه سال عوض می‌شود، هشتاد نفر می‌شوند. قونسول انگلیس فین صاحب در لندن است و تبعه هم ندارند. تبعه دولت علیه عثمانی پنج نفر. گردش و تفرجگاه شهر ناصریه، باغ صفا، بوسار، باغ حاجی میرزا نصیر. این باغ در فصل بهار، کمال صفا و طراوت را دارد. علاوه براین صفای این باغ از سایر باغ‌های گیلان این است که انهار‌جاریه در این باغ است و شبیه به باغ‌های عراق، باغچه‌بندی نموده‌اند. درخت‌های میوه در این باغ به عمل می‌آید. فضای باغ مملو از گل و ریاحین است. و دیگر ضیائیه است که مرحوم ضیاءالملک عمارتی و باغی بنا کرده است. و مقبره متبرکه سلیمان داراب در نزدیکی ضیائیه است و از اجله عرفاست و طرف جنوبی رشت به فاصله نیم فرسنگ است. گردش گاه است و هم شکارگاه برای قراول ممکن است. جمعیت شهر رشت تخمینا بیست و پنج هزار نفر می‌شود و شش هزار در خانه است. معادن رشت معادن در خاک گیلان یافت می‌شود، به خصوص در رودبار که معدن آهن، مس، سرب موجود است. چون حکمت بالغه حضرت احدیت ـ جل شأنه ـ در هر خاکی که به قدرت کامله خود مخلوق خلقت فرموده، ملزومات و مایحتاج و ضروریات انسان را خلق فرموده که محتاج به جای دیگر نشوند و حال اگر کاهلی از طرف اهل مملکتی بشود، تقصیر خود اهل مملکت است. چون بخل در مبدا فیاض نیست. معلوم است که هر خاکی غنی است. رعیت و ساکنین آنجا کاهل و فقیر می‌شوند و هر خاکی که کم زراعت و فقیر است، مردمان و ساکنین این محل در تحصیل امر معاش، جاهد و ساعی و غنی می‌باشند. و در چند سال که ایلچی به دربار معدلت‌مدار اعلی‌حضرت شهریاری ـ روحناه فداه ـ مشرف شده بود، یکی از همراهان ایلچی در رودبار رشت خاکی تحصیل کرده بود و گفته بود که هرگاه این خاک در مملکت جپان(ژاپن) باشد، به قیمت گزاف اجاره می‌نمایند برای ساختن ظروف. و در سه سال قبل در رودخانه ناصریه، پارچه عقیق معدنی حاجی میرزا حسن تاجر رشتی پیدا نموده بود. عقیق شفاف خوبی بود. معلوم بود از معدن، سیل آورده است. انزلی بهترین و خوب‌ترین نقاط گیلان‌ است. چهل روز بعد از عید نوروز، این غلام خانه‌زاد به انزلی رفتم. در هنگامی که ملینکف وزیر مختار دولت بهیه روس به آن مکان وارد شده بود، در وصف باغ و شمس‌العماره همین قدر نطق رفت. ساحت با راحت انزلی و فضای روح افزی باغ بهشت آسا و عمارت شمس‌العماره که حسب الامر اعلی‌حضرت اقدس شهریاری ـ روحنا فداه ـ بنا شد که قبه آن در بلندی از شرفه خورنق و سدیر درگذشته و ساحت و فضای آن باغ از نشانیدن نهال‌ها و مرکبات ثمر‌بخش و گلبن‌های عطرآمیز، مزین و معطر است؛ و حالا آن گلشن فردوس‌وش انزلی به کمال معموری رسیده و از نزاهت چمن‌ها و لطافت آب و هوا، غیرت گلستان ارم گردید، شکوفه بساتین افلاک از انفعال گل‌های رنگارنگش، گاهی سرخ و گاهی زرد برآمد و عندلیب خوش نوای ادراک در وصف گلزار بدایع آثار آن باغ، نغمه روضه من ریاض الجنه سراید، و بنفشه مشکبو از حوالی لاله‌هایش چون زلف دلفریب خوبان سر برزده و سنبل سلسله موی با گل‌های حمرایش، همچون خط یار غالیه‌بو و یا لعل‌بتان نیکو، هزار جلوه‌گری آغاز و بر کنار جویبار برآمده، اثمار حلاوت دثار اشجارش، قُوت روح و قوت دل و فضای دلگشایش در همه اوقات معتدل. عمارت و باغ مرحوم منوچهر خان معتمدالدوله و عمارت و باغ مرحوم سپه سالار اعظم، زیاد با طراوت و باصفا[ست]. در انزلی، کاروانسراهای متعدد و دکاکین و بازار موجود است. بندرگاه معتبری است. جمعیت تخمینا دو هزار نفر می‌شود. منبع: پیام بهارستان، شماره ۱۵