زاد و رشد شرکت‌های کشت و صنعت

دکتر منوچهر فرهنگ

اصلاحات ارضی که در اوایل دهه ۱۳۴۰ به عنوان یک طرح بزرگ از سوی دولت وقت معرفی و اجرا شد به کوچک و خرد شدن اراضی زراعی در ایران منجر شد و تاسیس شرکت‌های کشت و صنعت به ویژه در خوزستان برای ورود سرمایه‌های بزرگ در کانون توجه قرار گرفت. دکتر منوچهر فرهنگ این پدیده را در کتاب «زندگی اقتصادی ایران» شرح داده است که می‌خوانید:

پ- تعهدات سرمایه‌گذار در قبال وزارت آب و برق:

اهم تعهدات به این شرح است:

(۱) کلیه عملیات راه‌‌سازی در داخل قطعات در حدود یک هزار هکتاری و شبکه آبیاری و زهکشی داخل قطعاتی در حدود یک صد هکتار و تسطیح و ایجاد تاسیسات ثابت داخل محدود هر طرح به عهده سرمایه‌گذار خواهد بود.

(۲) هزینه نگهداری تاسیسات درون طرح به عهده سرمایه‌گذار است.

(۳) سرمایه‌گذار موظف است لوازم و مصالح و ماشین‌آلات و کالاهای مورد نیاز تاسیسات کشت و صنعت را که در ایران تهیه می‌شود از داخل ایران خریداری نماید.

ت- پس از انقضا و فسخ قرارداد.

در پایان مدت اجاره یا پس از فسخ قرارداد ابنیه و ماشین‌آلات منصوب در بنا که موافق طرح مصوب احداث شده است در صورتی که مدت استهلاک آن منقضی نشده باشد به بهای پس از وضع استهلاک (۲) ارزیابی و از طرف سرمایه‌گذار به وزارت آب و برق یا سرمایه‌گذار داخلی مورد قبول این وزارت منتقل خواهد شد.

ابینه و ماشین‌آلات منصوب در بنا را که مدت استهلاک آن سر نیامده باشد وزارت طرف قرارداد اگر بخواهد مطابق نظر کارشناس ارزیابی خواهد خرید، در غیر این صورت سرمایه‌گذار موظف است حداکثر ظرف سه ماه از تاریخ سرآمد مدت یا فسخ قرارداد اجاره مصالح و لوازم تاسیسات مزبور را از نقطه مورد اجاره انتقال دهد و گرنه به رایگان به مالکیت وزارت درخواهد آمد.

در صورت فسخ اجاره از طرف موجر خسارت شبکه‌های آبیاری وزهکشی داخل قطعات یکصد هکتاری و همچنین تسطیح و آماده کردن اراضی برای زراعت پس از استهلاک به وسیله کارشناس ارزیابی پرداخته خواهد شد (۱) مدت استهلاک با توافق طرفین قرارداد اجاره معین می‌شود.

بر پایه قوانین موضوعه بالا واحدهای کشت وصنعت در اراضی زیر سدها تشکیل گردید.

ث- واحدهای کشت و صنعت

برای تشویق سرمایه‌گذاران ایرانی و بیگانه به ایجاد مجتمع کشت و صنعت به مقیاس بزرگ در بخش کشاورزی به ویژه به سرمایه‌گذاران خارجی امتیازات فراوان و تسهیلات بسیار داده شد تا ۴۵هزارهکتار زمین واقع در زیر سد دز به مزارع سرسبز و پربرکت مبدل گردد.

۱ رث- هدف‌های اصلی طرح کشت و صنعت اینها بوده است:

۱) اسکان کشاورزان و خوش‌نشینان در سیزده شهرک و انتقال ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ خانوار به این نقاط نوبنیاد.

۲) جذب و اشتغال ۹۰۰۰ کشاورز و خوش‌نشین در واحدهای مزبور.

(۳) اسکان موقت ۴۰۰۰ زارع و خوش‌نشین که نسق زراعی و اعیانی آنها خریداری شده است.

(۴) تخلیه منازل روستایی فعلی و انتقال دام‌های کشاورزان.

(۵) ایجاد هماهنگی در بهره‌برداری شرکت‌های کشت و صنعت و نظارت در کار آنها برای احتساب درآمد از محل عواید شرکت‌ها.

۲رث- گزارش‌ کارها.

تاکنون ۴۹۴۴۰ هکتار از اراضی طرح آبیاری دز برای واگذاری به واحدهای کشت و صنعت به نام‌های زیر در نظر گرفته شده است:

(۱) شرکت هر نجر و نراقی H&N با ۱۸۶۱۸ هکتار زمین و ۴۲۵۰۰۰.۰۰۰ ریال سرمایه که ۵/۹۷ درصد آن به خارجی‌ها و ۵/۲ درصد به ایرانی تعلق دارد.

ضمنا ۷۵۲ میلیون ریال وام خارجی با بهره ۹ درصد به مدت دوسال در اختیار این شرکت قرار خواهد گرفت.

این شرکت اکنون در بخشی از اراضی واگذاری به مساحت ۳۷۶۰ هکتار به اقدامات اساسی و زیربنایی دست زده و به کشت مارچوبه و غرس مرکبات مبادرت ورزیده است، محصولاتی که از فعالیت‌های کشاورزی به دست خواهد آورد انواع میوه، سبزی، دانه‌های روغنی، چغندر قند، پنبه و غیره خواهد بود.

(۲) شرکت ایران و کالیفرنیا یا شرکت سهامی خاص دز کار با ۱۰۵۳۶ هکتار زمین و ۱۲۵۰۰۰۰ دلار سرمایه.

(۳) شرکت ایران و یوگسلاوی با ۱۰۱۵۶ هکتار زمین که هم‌اکنون مقدمات بهره‌برداری از ده‌هزار هکتار اراضی زیر سد محمدرضاشاه را فراهم ساخته است در سه زمینه فعالیت خواهد داشت:

- تولید محصولات زراعی.

- دامداری و دامپروری.

- صنایع تبدیل موادخام.

جمع کل سرمایه‌گذاری شرکت برابر با ۱۸۹۸۶۱۹۸ دلار و سهم ایران ۵۱ درصد و سهم یوگسلاوی ۴۹درصد است. فعالیت این واحد کشت و صنعت سر نگرفت. (۴) شرکت سهامی تصفیه شکر اهواز.

به منظور تهیه چغندر قند موردنیاز کارخانه قندی به ظرفیت چهارهزار تن که در سال ۱۹۷۱ میلادی آغاز به بهره‌برداری خواهد نمود ده‌هزار و یکصدوسی هکتار از اراضی زیرسد دز تحت اجاره شرکت سهامی تصفیه شکر اهواز قرار گرفته است. به علاوه این شرکت کارخانه دیگری برای تهیه علوفه دام از اختلاط تفاله و ملاس مازاد کارخانه قند با موادغذایی دیگر مانند یونجه، آردجو، آردماهی و غیره دائر خواهد ساخت.

واحدهای کشت و صنعت زیر نیز در آغاز فعالیت هستند:

(۵) شرکت آمریکایی ترانس‌ورلد برای بهره‌برداری از هزار هکتار اراضی محمدرضاشاه.

(۶) شرکت گنج‌زر برای بهره‌برداری از هزار هکتار اراضی زیر سد دز.

(۷) طرح نیشکر هفت‌تپه.

در طرح نهایی هفت‌تپه ده‌هزار هکتار از اراضی زیرسد برای کشت نیشکر منظور گردیده است. در این طرح کارخانه‌های تهیه غذای دام، کاغذسازی، الکل‌سازی و داروسازی نیز ایجاد خواهد شد.

میزان برداشت نیشکر از نخستین بهره‌برداری (سال ۱۳۴۰ شمسی) در ۲۳۱۴ هکتار زمین ۱۷۹ هزار تن بوده که از آن ۱۱۹۲ تن شکر سفید به دست آمده است و در سال ۱۳۴۸ شمسی از ۴۳۸۹ هکتار۵۵۰ هزار تن نیشکر و از آن ۵۵۰۰۰ تن شکر سفید تولید شده است. از آغاز بهره‌برداری تا پایان سال ۱۳۴۸ شمسی ۲۹۰۶۴۲ تن شکر تولید گردیده است.

وزارت آب و برق در نیمه اول سال ۱۳۴۹ شمسی ۳۶/۱۴۳۹۷ هکتار از اراضی زارعان را برای ایجاد واحدهای کشت و صنعت زیرسد دز خریداری نموده و ۲۲ هزار هکتار اراضی عالی و آماده پیرامون صفی‌آباد را نیز در اختیار شرکت‌های طرح گذاشته است.

ج- یک قرارداد نمونه

برای آنکه مفاد و مضمون قرارداد مربوط به واحدهای کشت و صنعت به عنوان پدیده نوظهور در کشاورزی ایران روشن‌تر گردد رئوس شرایط اساسی در پیمان شرکت سهامی خاص دزکار به نام ایران- کالیفرنیا را بررسی می‌کنیم.

۱رج- صاحبان سهام این شرکت بدین قرار است: صندوق توسعه کشاورزی ۱۵ درصد، وزارت آب و برق ۵ درصد، شرکت طالقانی ۱۰ درصد، شرکت دیر Deere ۱۰ درصد، شرکت داو Dow ده‌درصد، شرکت BIFC ۲۰ درصد و شرکت ترانس‌ورلد ۳۰ درصد.

چنانکه ملاحظه می‌شود هفتاد درصد از سهام به بیگانگان تعلق دارد. سرمایه اولیه شرکت هفت میلیون دلار برابر با۵۲۵ میلیون ریال است.

۲رج- فعالیت‌های شرکت در کشت سبزی‌های تابستانی و زمستانی، ذرت و گندم، کارخانه یونجه خشک‌کنی و کنسروسازی و پنبه پاک‌کنی در چهار یا پنج سال آینده است.

۳رج- مدت اجاره سی‌سال از تاریخی است که تحویل نخستین قطعه از اراضی در داخل هر ناحیه مطابق قرارداد به شرکت طرح آغاز می‌گردد. اجاره‌بهای سالانه هر هکتار حداقل ۱۲۰۰ ریال و حداکثر -/۱۵۰۰ ریال به صورت جنس است اگر شرکت طرح محصول را برداشت کرده باشد وگرنه به ارزش نقدی پرداخته می‌شود.

اگرچه اجاره‌بها شصت روز پس از پایان سال مالی شرکت طرح یا هر تاریخ مورد توافق دیگر قابل پرداخت است ولی در جای دیگر قرارداد مال‌الاجاره متعلق به ناحیه الف در سه سال اول برای مدت چهارسال به تعویق خواهد افتاد. بنابراین اجاره‌بهای سال اول این ناحیه همزمان با اجاره‌بهای سال پنجم و اجاره بهای سال دوم همزمان با اجاره‌بهای سال ششم و اجاره بهای سال سوم همزمان با اجاره‌بهای سال هفتم پرداخته خواهد شد.

شرکت طرح حق و اختیار دارد که در هر ناحیه با دادن اخطار قبلی به وزارت آب و برق پرداخت حداقل اجاره‌بهای آن قسمت از اراضی را که به منظور باغ و غرس اشجار مورد استفاده قرار گرفته، مادام که محصول آن به رشد قابل انتفاع تجاری نرسیده است به تاخیر اندازد.

۴رج- آب‌بها سالانه و برپایه نرخ ۲/۰ ریال هر مترمکعب قابل پرداخت است. برای هر هکتار به طور متوسط سالانه ۱۰۰۰۰ مترمکعب آب لازم می‌باشد.

۵رج- منظور از اراضی قابل کشت و آبیاری که به تصرف واحد کشت و صنعت داده می‌شود کلیه آن زمین‌ها است که برای کشاورزی مناسب بوده و آب کافی به وسیله وزارت آب و برق برای آن تامین شده است.

نواحی مسکونی دهات به نحوی که توصیف یا مساحی شده است جزء اراضی مورد اجاره محسوب نخواهد شد. منظور این بوده است که مسکن دیرین برای زارعان صاحب آب و ملک دیروز و کارگران کشاورزی روزمزد امروز همچنان باقی بماند تا از این رهگذر تعهدی برای وزارت و هزینه‌ای برای واحد کشت و صنعت ایجاد نگردد.

۶رج- تعهدات وزارت آب و برق.

(۱) وزارت به هزینه خود زهکشی در خارج قطعات یکصد هکتاری را بدون معطلی انجام خواهد داد.

(۲) وزارت اراضی را تسطیح و هموار خواهد کرد.

(۳) وزارت کانال‌ها و دریچه‌های اصلی آب را خواهد ساخت و در دسترس واحدهای زراعی صدهکتاری قرار خواهد داد و برای افزایش اندازه نهرها برای آبرسانی به این واحدها اقدام خواهد نمود.

(۴) وزارت مسوول تامین نیروی برق مورد نیاز نواحی الف و ب و ج برای کارهای کشاورزی و فعالیت‌های وابسته موافق مقررات سازمان آب و برق خوزستان است.

(۵) وزارت جاده‌هایی را که در تمام فصول قابل استفاده باشد برای واحد کشاورزی هزار هکتاری می‌سازد و نگهداری می‌کند.

(۶) وزارت مسوول نگهداری و تعمیر تاسیسات خارج از یکصد هکتار است.

۷- وزارت بدون هیچ گونه تاخیر بررسی و مطالعه عمیق مساله حمل‌و‌نقل محصولات را از مزرعه به بازار تا تاریخ اول ژوئیه ۱۹۷۰ میلادی انجام خواهد داد.

۸- وزارت دسترسی فوری و مداوم به خدمات بهداشت همگانی و سایر خدمات عمرانی و اصلاحی روستایی برای کارگران و روستاییان در نواحی واحد کشت و صنعت را تامین خواهد کرد.

۹- وزارت کلیه آثار ناشی از تخریب دهات متروکه در داخل منطقه طرح و تبدیل اراضی را به وضعی مناسب برای عمران در موارد نیاز شرکت طرح تسطیح و برطرف می‌کند بی‌آن‌که هزینه‌ای برای شرکت ایجاد نماید.

۱۰- وزارت کلیه خسارات ناشی از زیان‌های وارده به محصولات و غرامات مربوط به خرابی‌های حاصله در اراضی بر اثر کمبود آب در هر واحد زراعی یکصد هکتاری یا در نتیجه عملیات ساختمانی وزارت را پرداخت خواهد نمود.

۱۱- وزارت برای تحصیل معافیت گمرکی و سود بازرگانی کلیه ماشین‌آلات و تجهیزات و وسایل و ابزار و دستگاه‌ها و لوازم یدکی و مصالح و اسباب و ادوات آموزشی، وسائط نقلیه و مواد شیمیایی و کودهای شیمیایی و سایر مواد و اشیا از هر قبیل برای انجام و اجرا و تکمیل موثر طرح به نحو مفید و اقتصادی لازم باشد کوشش خواهد نمود.