دولت کودتایی سیدضیاء‌

نخست‌وزیر کودتا

در اواخر سده گذشته، شرایط سیاسی در ایران کاملا فروریخته بود. دولت‌های پی در پی تشکیل شده پس از مشروطه هرکدام چند هفته در مصدر امور بودند و بنابر خواست شاه یا مجلس از کار برکنار می‌شدند و ضعف شاه و دربار موجب شد که در ۳ اسفند کودتایی انجام شود. کودتاچیان و در راس آنها رضاخان به احمدشاه تعارض نمی‌کرد و می‌گفت که او باید در راس حکومت باشد.

نماینده کودتاچیان روز ۴ اسفندماه به حضور شاه شرفیاب شد و پیشنهادهای گردانندگان کودتا از جمله ریاست وزرایی سیدضیاءالدین طباطبایی مدیر روزنامه رعد را به اطلاع شاه رساندند. احمدشاه دستخطی مبنی بر نخست‌وزیری وی را صادر کرد. در یک هفته پس از این ابلاغیه، دولت هنوز معرفی نشده بود و سیدضیاء و رضاخان زمام امور را در دست داشتند.

رضاخان میر پنج نخستین اعلامیه کودتا را منتشر و در آن حکم کرد: «... تمام اهالی شهر تهران باید ساکت و مطیع احکام نظامی باشند... تمام روزنامه‌ها و اوراق مطبوعه تا موقع تشکیل دولت به طور کلی موقوف است... تمام ادارات به جز دایره ارزاق تعطیل است...»

پس از صدور اعلامیه کودتا، حکومت نظامی از تشکیل کلیه اجتماعات به شدت جلوگیری کرد. دولت جدید، والی فارس که دکتر محمد مصدق بود را خلع کرد. رییس‌الوزرای کودتا روز ۱۰ اسفندماه ۱۲۹۹، دولت خود را به شرح زیر معرفی کرد:

۱- سیدضیاءالدین طباطبایی رییس‌الوزرا

۲- میرزاحسین‌خان عدل‌الملک کفیل وزارت داخله

۳- محمودخان مدیرالملک وزیر امور خارجه

۴- میرزاعیسی‌خان فیض وزیر مالیه

۵- مسعودخان کیهان وزیر جنگ

۶- مصطفی منصور‌السلطنه عدل کفیل وزارت عدلیه

۷- جعفرقلیخان نیرالملک وزیر معارف و اوقاف

۸- میرزااحمدخان مشیراعظم وزیر پست و تلگراف

۹- مودب‌الدوله نفیسی وزیر صحیه و امور خیریه

در شروع کار سیدضیاءالدین طباطبایی، روس و انگلیس درباره اینکه قشون خود را از ایران بیرون ببرند اختلاف داشتند. روس‌ها می‌گفتند با اینکه قشون ما از رشت رفته است، اما سربازان انگلیسی مانده‌اند...

دولت انگلیس در مقابل اعتراض روسیه، برای اینکه دولت جدید را حمایت کند تصمیم گرفت که قشون خود را از نواحی اشغالی شمال خارج کند. روز ۲۰ فروردین ۱۳۰۰ نیروی نظامی انگلیس از زنجان و قزوین بیرون رفتند. در همین روزها بود که قیام شیخ محمد خیابانی در آذربایجان نیز که مخالف دولت مرکزی بود شکست خورد. دولت در ۷ اردیبهشت ۱۳۰۰، وزیران تازه‌ای را منصوب کرد و رضاخان وزیر جنگ شد.

دومین کابینه سیدضیاءالدین نیز دوام نیافت و پس از تظاهرات شهروندان، فرمان عزل او در ۴خرداد صادر شد. سیدضیاءالدین که از صدارت عزل شده بود از ایران رفت.