دولت اول مشروطه

تاریخ ایران از ۱۲۹۰ تا ۱۳۰۰، سال‌های عجیبی را سپری می‌کرد. مظفرالدین شاه قاجار روحیه و جسم سالمی برای اداره کشور نداشت، دخالت‌های روس و انگلیس بیش از اندازه شده بود و نخست‌وزیر و درباریان نیز فاقد مهارت و دلسوزی برای اداره کشور بودند. در چنین سال‌های پراضطراری بود که مشروطه‌خواهان برای تغییر در نگاه و رفتار حاکمان اصرار می‌کردند. آنها برای برکناری عبدالمجید عین‌الدوله پای فشاری می‌کردند و شاه تسلیم خواسته مشروطه‌خواهان شد و مظفرالدین شاه میرزا نصرالله خان مشیرالدوله که در دوران انقلاب مشروطیت نقش میانجی میان دولت و آزادیخواهان را بر عهده داشت و مورد اعتماد ملیون نیز بود را به نخست‌وزیری منصوب کرد. یک هفته پس از انتصاب مشیرالدوله به نخست‌وزیری بود که شاه قاجار در ۱۳ مردادماه فرمان مشروطیت را امضا کرد. با وجودی که مجلس قانونگذاری شروع به کار کرده بود و براساس روش‌های موجود در کشورهایی که مجلس دارند، میرزانصرالله خان باید دولت خود را به مجلس معرفی می‌کرد، این اتفاق نیفتاد. فقدان مقررات مربوط به حدود وظایف و مسوولیت وزیران و همچنین رفتار منفی دولت و دربار به مجلس از دلایل اصلی عدم معرفی هیات وزیران به مجلس بود. مجلس در ۷ بهمن ۱۲۸۵ با ارسال نامه‌ای به دولت خواستار اسامی وزیران و مسوولیت‌های آنها شد. در این نامه آمده بود: «تا موقعی که صدراعظم شخصا هیات وزیران را به صورت رسمی به مجلس معرفی نکرده است، مجلس در وضعی نخواهد بود که بتواند در امور مملکتی اقدامی انجام دهد... به این جهت از جناب اشرف تقاضا می‌نماید وزیران را تعیین کند تا مجلس بتواند وظایف خویش را انجام دهد.

مشیرالدوله در پاسخ نامه مجلس، ضمن معرفی وزیران نوشت: «... از مندرجات نامه مجلس مطلع شدم. اگرچه وظایف کابینه برای مردم روشن است و نیاز به تشریح نیست، مع‌الوصف به منظور تاکید بیشتر، این کار انجام می‌شود. وی ۸ وزیر خود را به شرح زیر معرفی کرد:

۱- میرزا احمدخان مشیرالسلطنه وزیر عدلیه

۲- میرزا سلطان علیخان وزیر افخم وزیر داخله

۳- محمد علیخان علاءالسلطنه وزیر امور خارجه

۴- میرزاابوالقاسم خان ناصرالملک وزیر مالیه

۵- میرزا محمودخان علاءالملک وزیر علوم و اوقاف

۶- تقی دبیرالدوله وزیر لشگر به نمایندگی وزیر جنگ

۷- میرزا نظام‌الدین مهندس الممالک وزیر معاون و طرق و شوارع

۸- محمد قلیخان مخبر الملک وزیر تجارت

رییس مجلس اما به عدم حضور رییس دولت و وزیر جنگ در جلسه مجلس شورای ملی در مراسم معارفه و همچنین مشخص نکردن مسوولیت وزیران در برابر مجلس اعتراض کرد. روز ۱۳ بهمن‌ماه ۱۲۸۵، مشیرالدوله بدون اینکه در مجلس حضور یابد اعضای هیات دولت را به شرح مندرج در نامه قبلی به وسیله محتشم‌السلطنه، معاون صدراعظم به مجلس معرفی کرد.

در نامه قید شده بود: «آنها مسوول ذات اقدس همایونی هستند و هر وقت وجود آنها لازم باشد خودشان یا معاون ایشان حاضر خواهند شد».

محمدعلیشاه که پس از مظفرالدین شاه به تخت نشسته و با مشیرالدوله میانه نداشت، خواستار عزل او شد. مشیرالدوله در ۲۶ اسفندماه ۱۲۸۵ استعفا کرد. به این ترتیب نخستین دولت پس از مشروطه کمتر از ۲ ماه دوام آورد.