عمر کوتاه دولت‌های ایران

مستوفی‌الممالک

پیدا کردن یک عنوان برای توصیف نهاد دولت در ایران در تاریخ مدرن ایران، وقت زیادی برد. در میان انبوه داوری‌هایی که صدها پژوهشگر ایرانی و سفرنامه‌نویسان خارجی درباره توصیف دولت در ایران داشته‌اند، توصیف جرج.ن لرد کرزن، سیاستمدار ورزیده انگلیسی و نویسنده کتاب «ایران و قضیه ایران» با عنوان «درام تاریخ ایران» با کمی جابه‌جایی جذاب‌تر و در عین حال تعریف عینی و دقیق به نظر رسید. نام این ستون از توصیف وی برداشته و تحت تیتر «درام دولت در ایران» از این پس با مرور تاریخ دولت‌های ایران پس از مشروطه تا پیروزی انقلاب اسلامی برای خوانندگان ارجمند درج خواهد شد. براساس همه پژوهش‌های انجام شده در تاریخ ایران، پیش از صدور فرمان مشروطه و تاسیس مجلس قانون‌گذاری، نهاد دولت تنها به شاه پاسخگو بود و برای شروع کارش تایید شهروندان (یا نمایندگان آنها در نهادهای نظارتی) معنایی نداشت. یرواند آبراهامیان «در کتاب تاریخ مدرن ایران» (نشر نی، چاپ سوم، ۱۳۸۹، ترجمه محمد ابراهیم فتاحی) در توصیف دولت قاجار می‌نویسد: «... عزل و نصب مقامات، اعم از وزیران دربار، حاکمان ولایات، روسای قبایل، روستاها و مناصب پایین‌تر و همچنین واگذاری یا پس‌گیری سمت‌ها، اعطایا بازپس‌گیری امتیازات و افتخارات و القاب ویژه در اختیار وی بود... اما در عمل این قدرت به دلیل فقدان یک نظام دیوان سالاری دولتی سخت محدود بود...»

براساس پژوهش انجام شده توسط زهرا شجیعی در زمان صفویه هیات دولت مرکزی به شرح زیر بوده است:

۱- عالیجاه وزیر اعظم دیوان اعلی ملقب به «اعتمادالدوله» وزیر دست راست

۲- مجلس نویس یا واقعه‌نویس، وزیر دست چپ

۳- دیوان بیگی یا وزیر دادگستری

۴- مستوفی‌الممالک یا وزیر دارایی

۵- قورچی‌باشی ملقب به امیرالامرا یا وزیر جنگ

۶- قوللر آقاسی باشی یا رییس غلامان

۷- ایشیک آقاسی باشی یا رییس تشریفات

۸- ناظر بیوتات

این دستگاه دولتی مدت‌های طولانی ادامه داشت. مورخان دوره قاجار، مقام‌های مهم دولتی یا هیات دولت مرکزی در دوران اول سلطنت سلسله قاجاریان را به شرح زیر معرفی کرده‌اند:

۱- صدراعظم با عنوان اعتمادالدوله

۲- وزیر استیفا با عنوان مستوفی‌الممالک

۳- وزیر لشگر با عنوان لشگرنویس

۴- رییس دفتر مخصوص با عنوان منشی‌الممالک

۵- صاحب دیوان با عنوان صدرالممالک

این ۵ مقام امور مربوط به اوقاف و سیاست بین‌المللی، قضاوت و مالیه کشور را زیر نظر و دخالت مستقیم اعتمادالدوله اداره می‌کردند.

یارانه مصرفی در ایران

در سال ۱۲۸۹ به امر ناصرالدین‌شاه، میرزاحسین‌خان مشیرالدوله که از رجال سیاسی روشنفکر و از تربیت‌شدگان مکتب تمدن غرب بود، دارالشورای کبری (دربار اعظم) را تنظیم کرد و ۹ وزارتخانه تاسیس شد که شامل وزارت داخله، وزارت خارجه، وزارت جنگ، وزارت مالیه، وزارت عدلیه، وزارت علوم، وزارت فوائد عامه، وزارت علوم، وزارت تجارت و زراعت و وزارت دربار بود.براساس اسناد بر جای مانده از ۱۳ مرداد سال ۱۲۸۵ تا ۲۸ آذرماه ۱۳۰۴ یعنی در مدت ۲۳۳ ماه، ۳۴ کابینه در ایران تاسیس شد که میانگین عمر هر کابینه ۷ ماه است. پس از ۱۳۰۴ و روی کار آوردن رضاخان به عنوان سرسلسله پهلوی، تا ۱۳۲۰ که برخی آن را دوره دوم مشروطیت می‌نامند نیز ۷ کابینه در مدت ۱۶ سال تشکیل شد که روند باثبات‌تری است. از ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ نیز ۱۸ کابینه تشکیل و از ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷ نیز تا دی‌ماه ۱۳۵۷ نیز ۹ کابینه تشکیل شد. گزارشی که در پیش رو دارید و در شماره‌های آتی درج خواهد شد، معرفی دولت‌های ایران از ۱۲۸۵ تا دی‌ماه ۱۳۵۷ را در بر می‌گیرد.