در پی حمله متفقین به‌ ایران در سوم شهریور ۱۳۲۰ رضا‌شاه از آمریکایی‌ها کمک خواست، اما به دلیلی سردی روابط میان تهران و واشنگتن در خصوص ماجرای وزیرمختار‌ایران در آمریکا ‌این درخواست مورد توجه فرانکلین روزولت قرار نگرفت. البته در جریان کنفرانس تهران، آمریکا، بریتانیا و شوروی، استقلال‌ ایران را به رسمیت شناختند. متفقین برای سروسامان دادن به وضعیت اقتصادی ‌ایران و همچنین تسهیل ارسال کمک به روس‌ها با استخدام مستشاران مالی موافقت کردند. به این ترتیب، بار دیگر آرتور میلسپو راهی‌ ایران شد. اما‌این بار نیز وی نتوانست اقدام اساسی در وضعیت مالی ‌ایران ‌ایجاد کند و در سال ۱۳۲۳ تهران را ترک کرد.

‌ایالات متحده آمریکا در طول جنگ جهانی دوم حدود ۴۵ میلیون دلار در چارچوب قانون وام و اجاره به‌ایران پرداخت کرد. هم‌زمان برخی از شرکت‌های نفتی آمریکا برای سرمایه‌گذاری در نفت ایران اعلام آمادگی کردند، اما از آنجا که درخواست آمریکایی‌ها موجب طرح درخواست‌های مشابه از سوی روس‌ها و انگلیسی‌ها می‌شد دکتر محمد مصدق در مجلس شورای ملی سیاست موازنه منفی برای پرهیز از واگذاری هرگونه امتیاز نفتی به خارجیان تا پایان جنگ جهانی دوم را مطرح کرد.

اولتیماتوم آمریکا به شوروی

پایان جنگ‌جهانی دوم ضرورت خروج نیروهای متفقین از ‌ایران را مطرح کرد. استالین به بهانه‌هایی از خروج ارتش سرخ از شمال‌ایران خودداری کرد. مذاکرات احمد قوام (قوام‌السلطنه) در مسکو بی‌نتیجه ماند و ‌ایران مجبور شد به شورای امنیت سازمان ملل متحد شکایت کند.

در واکنش به‌ این اقدام اتحاد شوروی نه تنها به خروج نیروهایش از ‌ایران اقدام نکرد، بلکه در آذربایجان و کردستان حکومت‌های دست نشانده به وجود آورد.

هری ترومن رییس‌جمهور ‌ایالات متحده آمریکا در اول فروردین ۱۳۲۵ (۱۹۴۶) اولتیماتوم داد در صورت خودداری شوروی از خروج نیروهایش از ‌ایران ‌ایالات متحده آمریکا نیز اقدام به بازگرداندن نیروهایش خواهد کرد.

نگرانی استالین از برخورد نظامی با آمریکا که در آن زمان تنها کشور دارنده بمب اتمی بود، سرانجام شوروی را به خروج از‌ ایران وادار کرد.

همزمان روابط نظامی‌ایران و آمریکا رو به فزونی گذاشت. در ۳۰ خرداد ۱۳۲۶، یک قرارداد ۱۰ میلیون دلاری فروش سلاح به ‌ایران به امضا رسید که ارزش واقعی آن حداقل ۷۰ میلیون دلار بود.

در ۱۴ مهر ۱۳۲۸ کنگره ‌ایالات متحده آمریکا قانون کمک به دفاع مشترک را به تصویب رساند و مبلغ ۲۷ میلیون دلار کمک نظامی در اختیار‌ ایران قرار داد. در ۴ مرداد ۱۳۲۹ کنگره اصلاحیه‌ای به قانون دفاع مشترک افزود و‌ایران را از رده کره‌جنوبی و فیلیپین خارج ساخت و در ردیف ترکیه و یونان قرار داد که مجموع ۱۳۱ میلیون دلار کمک نظامی به ‌این سه کشور اختصاص یافته بود.

آغاز شکل‌گیری دیوار بی‌اعتمادی

سیاست ایالات متحده آمریکا در طول دوران جنبش ملی شدن صنعت نفت و تشکیل دولت دکتر محمد مصدق سه مقطع مشخص را پشت سرگذاشت:

یکم همراهی با ‌ایران: در‌این مقطع آمریکایی‌ها از حق ‌ایران برای کسب حقوقش بر مبنای تقسیم ۵۰ - ۵۰ حمایت کرد.‌ این مرحله با تصویب و اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت ایران پایان یافت.

دوم میانجیگری: (ملی شدن شرکت نفت‌ایران و انگلیس): احساسات ملی گرایانه در دیگر کشورهای خاورمیانه به‌ویژه در قبال احتمال ملی شدن شرکت آرامکو، آمریکا را نگران کرد. به همین دلیل آمریکا با بریتانیا هم قدم شد که از ملی شدن صنعت نفت‌ایران حمایت نکند، اما در عین حال واشنگتن دو طرف ماجرا را به حل اختلافات از طریق گفت‌وگو دعوت کرد.

سوم همراهی با بریتانیا‌: با پیروزی وینستون چرچیل در بریتانیا و دویث دیوید‌آیزنهاور در آمریکا همسویی دو کشور در برخورد با دولت دکتر محمد مصدق شکل گرفت. آمریکایی‌ها مدعی بودند که مماشات در مقابل مصدق نهایت به پیروزی حزب توده و فرو افتادن ‌ایران در دامان اتحاد شوروی خواهد انجامید.

در نتیجه آمریکا از‌ایده سرنگونی مصدق حمایت کرد. کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ اولین تجربه سیا در سرنگونی یک دولت خارجی به شمار می‌آید. ‌این عملیات با هدایت کرمیت روزولت مامور مخفی سیا به نام عملیات آژاکس به مرحله اجرا گذاشته شد.

روزولت در کتاب خود که در دهه ۱۹۷۰ به چاپ رساند نوشت که محمد رضا شاه پس از بازگشت از تبعید در کاخ مرمر به وی گفت که سلطنتش را بعد از خدا به آمریکا و شخص روزولت مدیون است.

آمریکا به جای بریتانیا

پیروزی کودتای ۲۸ مرداد موجب جایگزینی‌ایالات متحده آمریکا به جای بریتانیا در صحنه سیاسی ‌ایران شد. آمریکا با تشکیل کنسرسیوم نفت با انگلستان شریک شد. واشنگتن پرداخت وام ۴۵ میلیون دلاری به ‌ایران را تصویب کرد و ریچارد نیکسون، معاون رییس‌جمهور ‌ایالات متحده آمریکا از تهران دیدار کرد.‌ این سفر با سفر محمدرضا شاه از واشنگتن جواب داده شد.در سال ۱۳۳۶ قرارداد مودت ایران و آمریکا به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

با ورود جان اف کندی به کاخ سفید فشار آمریکا بر شاه برای در پیش گرفتن اصلاحات افزایش یافت. شاه در اواخر سال ۱۳۴۱ از واشنگتن دیدار کرد و توانست حمایت کندی را جلب کند. در مراجعت از آمریکا شاه انقلاب سفید به همراه اصول ششگانه انقلاب شاه و ملت را به رفراندوم گذاشت. کودتای ۲۸ مرداد تاثیر مهمی بر روابط‌ایران و آمریکا گذاشت.

از سوی دیگر هنوز آثار آن در روابط دو کشور محسوس است. در ۱۸ مارس سال ۲۰۰۰ میلادی مادلین آلبرایت وزیر امورخارجه آمریکا در سخنرانی خود گفت: «در سال ۱۹۵۳ آمریکا نقش موثری در ترتیب دادن براندازی نخست‌وزیر محبوب ‌ایران محمد مصدق داشت. دولت آیزنهاور معتقد بود که اقداماتش به دلایل استراتژیک موجهند ولی آن کودتا آشکارا باعث پس‌رفت سیر تکامل سیاسی ‌ایران شد و تعجبی ندارد که هنوز بسیاری از ‌ایرانیان از ‌این دخالت آمریکا در امور داخلی آنان ناراحت‌اند.»

منبع: دیپلماسی ایرانی