تقی صوفی نیارکی

این بخش از نوشته حاضر پس از بیان دو نکته درباره کتاب «تحفه‌العالم»، به معرفی یکی دیگر از کسانی که به غرب رفته و درباره دیده‌ها و شنیده‌هایش کتاب نوشته است. عنوان کتاب او به نام «حیرت‌نامه» گویاتر از هر چیز دیگری درباره نگاه این فرد است... او که از خاندان قاجار بود به لندن رفت و ۱۸ ماه در انگلستان زندگی کرد. ***

عدم توجه به مبانی معرفت شناختی غرب: تحفه‌العالم بدون توجه به مبانی نظری و معرفت‌شناختی غرب، نه تنها آن را مورد نقد قرار نمی‌دهد، بلکه آنرا به ایران«سنتی» نیز تجویز می‌کند و بدون در نظر گرفتن تمایزها بر تقلید، اقتباس و دریافت تکنولوژی بدون اندیشه و متد علمی پافشاری می‌کند.

بی‌توجهی به مبانی اندیشه‌ای موجب شده است تا تحفه‌العالم نیز مانند گزارش‌های دیگر سفرنامه‌نویسان ایرانی به صورت جنگی از داستان‌های عجیب تبدیل شود؛ زیرا شوشتری، اگرچه بر پایه دیده‌های خود از شیوه فرمانروایی انگلیسی‌ها در هند و شنیده‌هایش از سرزمین انگلستان وصفی کمابیش سازگار با واقعیت به دست می‌دهد؛ اما از آنجا که نمی‌تواند شالوده نظری دگرگونی‌های غرب را توضیح دهد، ناچار نوشته او از محدوده یک گزارش فراتر نرفته است و در تحلیل چرایی آنها چندان موفق به نظر نمی‌رسد.

نگاه شوشتری به غرب، در صنعت و تکنولوژی خلاصه می‌‌‌شود، درحالی‌که صنعت و تکنولوژی تنها ظواهر تمدن غرب بوده و هستند. آنچه فرهنگ غرب را از دیگر فرهنگ‌ها به ویژه فرهنگ ایران اسلامی متمایز می‌کند آن است که آن فرهنگ برمبانی هستی‌شناختی و انسان‌شناختی خاص، یعنی برپایه‌های اومانیسم و لیبرالیسم استوار است؛ اصولی که نه تنها در فرهنگ اسلامی جایگاهی ندارد، بلکه در چالشی جدی با آن قرار دارند.

مستندهای ضعیف: روایت‌های او از مغرب زمین یا تنها به شنیده‌ها مستند می‌باشد یا در بعضی موارد، خود از نحوه سلوک انگلیسی‌‌های مقیم در هند این مطالب را برداشت کرده است. به هر صورت، نوشته‌های شوشتری در مقابل دیگر سفرنامه‌ها که نویسندگان آن از نزدیک شاهد اعمال و رفتار غربیان بوده و طبق مشاهده‌های خود گزارش کرده‌اند، ارزش کمتری دارد، البته این واقعیت بدان معنا نیست که ارزش تاریخی کتاب را زیر سوال برده باشیم.

ابوالحسن خان ایلچی

نگاهی اجمالی به زندگانی ایلچی: میرزا ابوالحسن‌خان شیرازی، معروف به ایلچی پسر میرزا محمدعلی از اهالی توابع اصفهان و خواهرزاده حاج ابراهیم خان اعتمادالدوله شیرازی، صدراعظم آقامحمدخان قاجار و فتحعلی شاه است و پدرش درعهد کریم‌خان زند به سر رشته‌داری سپاه مامور بود. میرزا ابوالحسن خان، به واسطه وابستگی به اعتمادالدوله در زمان صدارت او مدتی حاکم شوشتر بود و بعد از گرفتاری و کشته شدن صدراعظم و بستگانش به هندوستان رفت و در حیدرآباد توقف کرد و سپس به ایران بازگشت و در شیراز به منصب یساولی حسین علی میرزا فرمان‌فرما تعیین شد، ولی به علت آبرومند نبودن آن شغل از آن کناره‌گیری و به وسیله امین‌الدوله ترقی کرد و ثروتی جمع نمود.

نام برده در سال ۱۲۲۴ قمری برای ماموریت به لندن رفت و نزدیک به یک سال و نیم در آن شهر زیست و سپس به ایران بازگشت و دیده‌ها و آموخته‌های خویش را که سراسر با حیرت همراه بود در سفرنامه‌اش به نام حیرت‌نامه به نگارش درآورد.وی در بیست و پنجم جمادی‌الثانی سال ۱۲۲۹ قمری، برای تغییراتی در عهدنامه گلستان و تجدید نظر در مواد آن و سپس به امضا رسانیدن معاهده مزبور با هدایای بسیار به عنوان مامور فوق‌العاده به دربار روسیه رفت.گزارش آن سفر از سوی مردی به نام محمدهادی علوی شیرازی نوشته شده است که رویدادهای گوناگون تاریخی در چارچوب پیوند ایران با روس و انگلیس را در بردارد.وی در سال ۱۲۳۳ قمری، دوباره با سمت سفارت، مامور لندن شد و به این منصب تا آخر وفادار بود و به گفته یکی از دیپلمات‌های انگلیسی «تا آخرین روز زندگی خود، دوست خوبی برای دولت بهیه انگلیس» باقی ماند.

وی ضمن عهده‌دار بودن سفارت انگلیس، مقام سفارت ایران در عثمانی، اتریش و فرانسه را نیز برعهده داشت و پس از سه سال اقامت در ممالک اروپا در سال ۱۲۳۶ قمری به ایران بازگشت. وی در سال ۱۲۴۰ قمری در جایگاه نخستین وزیر امور خارجه ایران تعیین شد.

۲-۲- ویژگی‌های برجسته حیرت نامه: ابوالحسن‌خان ایلچی دانش و کارشناسی نوین و نوگرایی را در حد خود به تصویر کشیده است، به گونه‌ای که سخنان شایان توجهی را می‌توان در سفرنامه او یافت. به هنگام درنگ در لندن یا در گیرودار سفر از بنیادهای فراوان علمی، صنعتی، اجتماعی، فنی و سیاسی انگلیس دیدن کرده و بسیاری از شیوه‌های مرسوم در آن کشور را مورد بررسی قرار می‌دهد.یتیم‌خانه‌ها، مدارس، کارخانه‌ها و دیگر ابنیه‌ها از نکته‌هایی می‌باشد که این ایرانی شیفته ظواهر را به خود جلب کرده است.

سراسر حیرت‌نامه پر از شرح مهمانی‌ها، گشت وگذار، تفرج، دیدار از مزارع، باغ‌ها و منازل می‌باشد. داستان‌ها، زیورگرایی‌ها، شب‌نشینی‌ها، خوشگذرانی‌ها، زن بارگی‌ها و عشق بازی‌های وی صفحه‌های زیادی را در بر می‌گیرد. به گونه‌ای که گویی ابوالحسن خان ایلچی، فقط برای وصف زنان و دختران و کیفیت رقص و دلبری آنان به این سفر مامور بوده است.البته ناگفته نماند که این مسافر فرنگ، نسبت به بعضی از مفاسد اخلاقی آنجا اظهار نارضایتی می‌کند: «چون به گرمابه درآمدیم پشیمان شدیم. نعوذبالله، اهل آنجا که به صورت آدمی و از اشراف شهر مذکور محسوب می‌شدند، هم چون دد و حیوان برملا با بچه‌گان ارامنه لواط می‌کردند.

پس معلوم شد که خاص و عام این شهر به این کار شنیع مشغولند و به هیچ وجه پروایی ندارند، متحیر شده از حمام بیرون آمده، به تفرج شهر طوف نمودیم.»نوع نگاه ایلچی به مظاهر تمدن غرب، می‌تواند سرآغاز غربگرایی روشنفکران دوره‌های بعدی باشد. وی فرهنگ برهنگی غرب را در اوج به تصویر می‌کشد، هرچند که خود، چه بسا به آن توجه ندارد.