دکتر علی بیگدلی*

روسیه نسبت به کشورهای اروپایی نوعی عقب‌ماندگی احساس می‌کرد و پتر کبیر چاره پیشرفت را در شکل و قیافه می‌دید و پس از رفتن به هلند دستور داد که مردم ریش خود را بتراشند. این کارها اما مانعی برای تجاوز روس‌ها به ایران نشد و این کار انجام شد...... پتر در هلند مدتی در کارخانه کشتی‌سازی به صورت ناشناس کار می‌کرد، بعد از هلند، چهار ماه در انگلیس اقامت کرد و به صورت کارگر ساده در یک کارخانه کشتی‌سازی با طرز ساخت کشتی آشنا شد. در همین موقع هیات‌های روسی در آلمان، هلند، انگلیس مشغول استخدام مهندس و تکنیسین و خرید اسلحه و استخدام کارشناس نظامی بودند.

البته پتر هدف سیاسی مهمی را نیز در این سفر دنبال می‌کرد و آن برقراری یک اتحادیه نظامی علیه عثمانی بود. پتر در پایان سفر اروپایی‌اش در وین اقامت گزید تا حتی با اتریش علیه عثمانی متحد شود که هیچ‌کدام از دولت‌های اروپایی حاضر نشدند علیه عثمانی با هم متحد شوند. انگلیس حاضر نبود از یک طرف با تقویت بیش از حد پتر کبیر از روسیه یک غول قدرتمند نظامی، به‌ویژه در همسایگی ایران، بسازد و از دیگر سو نمی‌خواست عثمانی را تضعیف کند؛ زیرا با حمایت پنهانی از عثمانی، خلیفه را تحریک می‌کرد تا هر ازچندگاهی روسیه را تهدید کند. از جهت دیگر اروپا درگیر جنگ علیه لویی چهاردهم بود؛ زیرا چنانچه لویی اسپانیا را به خاک خود ضمیمه می‌کرد، با احتساب متصرفات اسپانیا در اروپا و آمریکای لاتین، فرانسه به قدرت بزرگ و بی‌رقیبی تبدیل می‌شد.

پتر کبیر در بازگشت از اروپا به سرعت به تغییر لباس شهروندان و تحمیل آداب اجتماعی اروپایی دست زد و در سال ۱۶۹۹.م تقویم روسیه را به سبک اروپایی درآورد و با استخدام کارشناسان اروپایی، ارتش روسیه را متحدالشکل و مجهز به تسلیحات جدید کرد. او موفق شد با تصرف سرزمین‌های دریای بالتیک کشورش را با اروپا همسایه کند، پس از آن متوجه سواحل دریای مازندران و دست‌اندازی به مرزهای ایران شد.در این دوره شاه‌سلطان‌حسین صفوی که فردی نالایق و ضعیف بود، بر کشورمان حکومت می‌کرد. در این شرایط پتر کبیر که در اوج قدرت نظامی بود، بنیاد سیاست تجاوزکارانه به مرزهای ایران را پی‌ریزی کرد که حدود دو قرن و نیم، تا انقلاب اکتبر ۱۹۱۷.م، ادامه داشت. وی در سال ۱۷۰۸م یک نفر ارمنی به نام اسرائیل اوری (Israïl Ori) را که به زبان فارسی و ترکی آشنایی داشت، به ایران فرستاد. اسرائیل مدتی در ایران به تجارت مشغول بود؛ زیرا در آن زمان بخش عمده بازرگانی ایران با اروپا از راه روسیه و عثمانی را ارامنه در دست داشتند.

هدف اصلی پتر کبیر از نزدیکی به ایران جدا کردن دو سرزمین مسیحی‌نشین گرجستان و ارمنستان از کشور ما و منضم کردن آنها به خاک روسیه ــ به دلیل تشابه مذهبی به کشور خود ــ بود. شاه‌‌سلطان‌حسین، برای جلوگیری از تجاوزات روسیه، هیاتی را با هدایایی گران‌بها به سن‌پترزبورگ فرستاد تا قرارداد صلحی با پتر امضا کنند. پتر کبیر از هیات ایرانی اطلاعات دقیقی درباره اوضاع کلی داخل ایران به‌دست آورد و سپس سفیری به نام آرتمی ولینسکی (Artemi. P. Volinski)

را با اختیارات تام برای امضای عهدنامه، در ۲۵ مارس ۱۷۱۷.م عازم اصفهان کرد تا از نزدیک با وضعیت ایران آشنا شود. این سفیر موفق شد از ایران امتیازات گمرکی برای صدور کالاهای روسی اخذ کند. در همین سال نخستین کنسولگری روسیه در ایران تاسیس شد (احتمالا این نخستین کنسولگری یک کشور خارجی در ایران بود).

در سال ۱۷۰۶.م اخباری به اصفهان رسید، مبنی بر اینکه روسای طایفه غلجایی قندهار با حمایت دربار هند علیه ایران به تحریکاتی دست زده‌اند. شاه‌سلطان‌حسین گرگین‌خان شاهزاده گرجی را که تازه به دین اسلام درآمده بود، به حکومت قندهار منصوب و مامور دفع فتنه میرویس، رییس قبیله غلجایی کرد. گرگین‌خان، میرویس را شکست داد و تحت‌الحفظ به اصفهان فرستاد.میرویس که یارانی در اصفهان داشت، با سفیر روسیه، اسرائیل اوری، ملاقات نمود و سفیر را از نقشه آینده خود که تصرف ایران بود، آگاه کرد، سفیر نیز به او قول همکاری داد. شاه‌ سلطان‌حسین میرویس را بخشید، پس از آن میرویس عازم سفر حج شد. او در این سفر فتوای محاربه با شیعیان را به دست آورد. افغان‌ها در سال ۱۷۲۰.م پیشروی خود به سمت اصفهان را آغاز کردند و شش‌ ماه پس از محاصره اصفهان توسط محمود افغان، شاه سلطان‌حسین تاج و تخت را به او سپرد و سلطنت صفوی سقوط کرد.

تجاوز روسیه به ایران

پس از اشغال ایران به دست افغان‌ها، هرج‌ومرج سراسر کشور را فرا گرفت، در این میان دو امپراتوری تزاری و عثمانی نیز تصمیم گرفتند از این خوان یغما بهره‌ای ببرند. امپراتوری عثمانی به دنبال محاصره وین در سال ۱۶۸۲.م و شکست در برابر ائتلاف سه‌گانه روس، اتریش و آلمان، مجبور شد با اتریش قرارداد صلح «پاساروویچ» را امضا کند. این معاهده نقطه آغازی در بیرون کردن ترکان از اروپا بود. عثمانی به منظور جبران تحقیر حاصل از معاهده تصمیم گرفت سرزمین‌هایی را در غرب ایران تصاحب کند، به علاوه یکی از مواد قرارداد، عثمانی را مکلف کرده بود که راه تجارت میان ایران و اتریش را تعیین و امنیت آن را تضمین کند. باب عالی، به ظاهر برای تحقق این بند معاهده، سفیری به اصفهان فرستاد، ولی در باطن در پی مطالعه وضعیت ایران برای حمله بود. به علاوه اتریش نمی‌خواست چون گذشته، کالاهای ایران به مقصد اروپا از بندر حاجی‌طرخان روسیه عبور کند.

پتر کبیر نیز با امضای معاهده «نیشتاد» در اوت ۱۷۲۱.م با دولت سوئد، تقریبا به اهداف خود در اروپا دست یافته بود و اینک قصد داشت سیاست نگاه به شرق را با پیشروی به سوی دریای مازندران عملی کند

. با اشغال ایران از سوی افاغنه، شرایط برای تحقق امیال تزار مقتدر نیز فراهم آمده بود. پتر کبیر خود در سال ۱۷۲۲.م فرماندهی قشون روسیه را در حمله به ایران بر عهده گرفت، یک هنگ سواره‌نظام به فرماندهی ژنرال «وترانی» نیز او را حمایت می‌کرد. نیروهای پتر کبیر در قفقاز با صدور اعلامیه‌ای به مردم گفتند که هیچ‌گونه قصد تصرف سرزمین ندارند و تنها هدفشان حفظ جان و مال اتباع روسی است. افراد پتر پادگان ایرانی داغستان را تصرف کردند.