مرحوم محمدعلی تهرانی (کاتوزیان) در کتاب «تاریخ انقلاب مشروطیت ایران» که حاصل مشاهدات و تحلیل اجتماعی و سیاسی او از آن هنگام است درخصوص مقروض شدن دولت ایران به دول خارجی به قرضی به مبلغ دومیلیون و پانصد هزار منات طلا در سال ۱۳۱۸ که به قرض ۱۹۰۰مسیحی معروف شد اشاره می‌کند و می‌نویسد که مقداری از آن پول صرف سفر مظفرالدین شاه به اروپا و مقداری دیگر را امین‌السلطان خرج زیردستان خود برای راضی نگاه داشتن آنها می‌کند و در ادامه می آورد ... استقراض ۱۹۰۲ که اشعار به شرایط و قیود قرضه ۱۹۰۰ می‌نماید ذیلا می‌نگاریم که خوانندگان خود قضاوت نمایند که مملکت در این اوان چطور آلت و بازیچه یک مشت درباریان بی‌حقیقت و بی‌وجدان بوده است و پس از توضیح آن مقداری از مصارف را که از روی سند به‌دست آورده‌ایم، ذکر خواهیم نمود که بدانند پولی که با این شرایط خانه برانداز قرض کرده‌اند به چه قسم صرف در لهو و لعب و عیاشی یک عده اوباش بی‌شرف رسیده است.

بین امضاکنندگان ذیل از یک طرف حضرت اجل میرزا حسن‌خان مشیرالملک (مشیرالدوله حالیه پیرنیا) سفیر فوق‌العاده و وزیرمختار اعلیحضرت شاهنشاه ایران و از طرف دیگر بانک استقراضی ایران مراتب ذیل مقرر شده است:

فصل اول- دولت علیه ایران بنابر فرمان اعلیحضرت شاهنشاهی مورخه ۲۰ ذیحجه ۱۳۱۹ (۱۵ مارس۱۹۰۲) اقدام به اعلان قرضه دولتی خواهد نمود، اسما به میزان ده میلیون منات (یک منات عبارت است از ۱-۱۵ امپریال که موافق قانون مسکوکات مورخه ۱۹-۷ ژوئن ۱۸۹۹ محتوی هفده دل و چهارصد و بیست و چهار هزارم آن طلای خالص می‌باشد) سود این قرض از قرار صدی پنج به سرمایه‌ای تعلق خواهد گرفت و موسوم خواهد شد به قرضه ۱۹۰۲ ایران ۵درصدطلا و در مدت ۷۵ سال مستهلک خواهد گشت.

فصل دوم- بانک استقراضی ایران ملتزم می‌شود به محض اینکه این قرارداد فقط به امضا برسد قرضه ایران را که اسما ده میلیون است به مبلغ ۸۶ و دو‌سوم درصد از سرمایه‌ای بعد از وضع دوسوم درصد به عنوان مخارج طبع و نشر و تمبر اسهام و غیره یعنی به قیمت معین ۸۵درصد یا به عبارت اخری ۵۰۰۰۰۰-۸ منات به اضافه سود زمان گذشته قبول نماید و الحال هم قبول می‌کند.

فصل سوم- دولت علیه ایران برای تمامی مبلغ قرضه ۱۹۰۲ ایران ۵درصد طلا به زبان فارسی و روسی سندی کلی خواهد بود که امضاهای قانونی ایران را دارا خواهد بود .سند مزبور در سن‌پطرزبورغ تسلیم اداره بانک استقراضی ایران خواهد شد که تا زمان استهلاک قطعی آن بانک مذکور در بانک دولتی روسیه امانت خواهد گذارد.

فصل چهارم- قرضه ۱۹۰۲ ایران ‌۵‌% طلا دارای همان تامینات خواهد بود که برای قرضه ۱۹۰۰ ایران ۵% طلا معین شده است، یعنی عایدات کلیه گمرکات موجوده (گمرکات موجوده و گمرکاتی که به اجاره داده شده است) و همچنین گمرکاتی که در آتیه مقرر می‌شود که قرضه حاضر و همچنین قرضه ۱۹۰۰ ایران ۵درصد طلا بر تمام دیون دیگر حق اولویت مطلق به قسمتی یا به کلیه عایدات گمرکات مذکوره در فوق خواهدداشت، چندان که دیون مزبور در نتیجه قراردادهایی باشد که فعلا یا بعدا منعقد می‌شود.

فصل پنجم- کلیه عایدات گمرکات دولت علیه مذکوره در فصل چهارم تحویل بانک استقراضی ایران خواهد‌شد که در مدت ۷۵ سال اقساط هر شش ماه را که عبارت است از ۱۳۲-۵۶۳- ۲درصد از سرمایه‌ای به اضافه یک چهارم درصد حق‌العمل دفتری از قسط مزبور برداشت خواهد نمود. مبلغ۱۰-۹۵۳-۲۵۶ منات در هر شش ماه از اول ژوئیه۱۹۲۰.

فصل ششم- هرگاه عایدات تحویل به بانک استقراضی ایران در سال از ۲۰-۱۹۴-۶۷۰ منات (۲۸۸-۱۵۶-۱ منات ‌‌‌‌‌بابت‌‌‌ قرضه ۱۹۰۰ و ۲۰-۹۰۶-۵۱۲-۱ منات بابت قرضه ۱۹۲۰) اضافه شود مازاد آن تسلیم خزانه شاهنشاهی ایران خواهد گشت. در صورتی که در راس انقضای یک قسط شش ماهه وجوه تحویلی دولت علیه ایران مساوی مبلغ مذکور نگردد دولت علیه مطابق همین قرارداد قبول می‌کند و عطا می‌فرماید به بانک استقراضی ایران. حق تفتیش حقیقی در وصول عایدات مذکوره در فصل چهارم را برای آنکه بانک مزبور به میزان عادات و مصرف‌ آن رسیدگی نماید تا زمانی که وجوه تحویلی اقساط شش ماهه را تکافو کند این حق تفتیش و رسیدگی بلااجرا خواهد بود.

فصل هفتم- اگر با وجود تفتیش مذکور در فصل ششم تاخیر جدیدی در تادیه اقساط شش ماهه مشاهده گردد بانک استقراضی ایران حق خواهد داشت که به خرج دولت علیه به شرایط ذیل اداره کردن تمام گمرکات ایران را به استثنای فارس و بنادر خلیج آن که تحت اداره خزانه دولت علیه خواهد ماند مستقیما به عهده خود بگیرد.

اولا: انتخاب مستخدمین متعلق خواهد بود به بانک استقراضی ایران ولی مرکب خواهد گشت، مخصوصا از رعایای ایران به استثنای بیست و پنج نفر اعضاء رییسه که بانک در اختیار آنها انتخاب تام و تمام خواهد داشت.

ثانیا: بانک ملتزم است تعرفه‌های قانونی و حقوق گمرکی حالیه را ابقاء نماید و بدون رضایت دولت علیه ایران آنها را اضافه ننماید.

ثالثا: دولت علیه ایران حق تفتیش در عملیات این اداره را برای خود حفظ می‌نماید.

رابعا: بعد از وضع مخارج جمع‌آوری عایدات و مصارف اداری و همچنین دو قسط شش ماهه از جمع عواید مازاد آن تسلیم دولت علیه خواهد شد.

فصل هشتم- در صورتی که عایدات گمرکی که در تحت اداره بانک موافق فصل هفتم جمع‌آوری می‌شود، تکافوی پرداخت قسط شش ماهه را نکند دولت علیه ایران یک تامین اضافه دیگری را تقبل خواهد نمود. شرایط و ترتیبات این تامینات اضافی در قرارداد مخصوص بین دولت علیه و بانک استقراضی ایران معین خواهد شد.

فصل نهم- مبلغ قرضه ۱۹۰۳ ایران ۵% طلا (موافق ماده ۲) به ترتیب ذیل به دولت علیه ایران پرداخت خواهد شد.

الف- مبلغ سه‌میلیون منات به علاوه منافع گذشته برای استهلاک مساعده‌هایی که بانک استقراضی ایران در سپتامبر ۱۹۰۱، ژانویه و مارس ۱۹۰۲ داده است تخصیص خواهد یافت.

ب- مطابق فصل ۱۴ قرارداد قرضه ۱۹۰۰ ایران ۵درصد طلا دولت اعلیحضرت شاهنشاهی ایران ملتزم شده است که بدون موافقت مقدم دولت بهیه روسیه، هیچ قرضه خارجه طویل‌المدت ننماید، ولی در صورتی که دولت اعلیحضرت شاهنشاهی ایران به عهده خود می‌گیرد که با رعایت اعلانات مقرره قرضه‌های متصوره آنها را کاملا مستهلک سازد.