انقلاب مشروطه؛ زمینه‌ها و علل-۴
نقش روزنامهها در انقلاب مشروطیت
در حالی که روزنامه به عنوان یک رسانه بسیار موثر در غرب نقش خود را به عنوان چشم و گوش شهروندان در برابر دولت ایفا می‌کرد، ایران اما به دلیل فقدان آزادی سیاسی و از طرف دیگر ضعف تکنیک برای چاپ، از این رسانه بی‌بهره بود. با این همه، نویسنده نوشته حاضر در بررسی دلایل و زمینه‌های انقلاب مشروطیت ایران، سهم روزنامهها را در نظر گرفته است و در این باره نکاتی را بیان می‌کند. به نظر نویسنده روزنامه حبلالمتین که در کلکته (هند) چاپ می‌شد به همراه روزنامه‌های ثریا، حکمت و پرورش که در قاهره چاپ می‌شدند و سرانجام روزنامه چهره‌نما که در اسکندریه چاپ می‌شد در توسعه آگاهی شهروندان بسیار موثر بوده‌اند... . این مطلب به نقل از سایت موسسه مطالعات و تدوین تاریخ معاصر ایران نقل می‌شود. میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله چون از دسترس شاه و درباریان دور بود با عصبانیت و ناراحتی شدید و بدون پروا مقالاتی علیه حکومت ایران می‌نگاشت و می‌گفت: «در کره زمین هیچ دولتی نیست که به قدر دولت ایران بی‌نظم و پریشان و غرق مذلت باشد. کدام قلمی است که بتواند هزار و یک هرج و مرج اداره ما را بیان نماید. اختیار کامل مصالح دولت در دست جهال نانجیب، حقوق دولت مزد رضایت مترجمین سفرا ... لشکر ما مضحکه دنیا، ماموریت سفرا گدایی مواجب، شاهزادگان ما مستحق ترحم گداها... شهرهای ما پایتخت کثافت... کل شهرهای ما را چند نفر بمبائی و چند نفر یهودی لندن، ده دفعه می‌توانند بخرند.... هیچ ایل وحشی نیست که پول آن به رسوایی پول ایران تنزل کرده باشد... . این فغان و ناله عامه ایران و این دریای مذلت که ما همه غرق آن هستیم هیچ سبب و هیچ منشایی ندارد، مگر اینکه ما خلق ایران هنوز معنی قدرت و قانون را نفهمیده‌ایم.»
وزین‌ترین و متین‌ترین روزنامهها «حبلالمتین» نام داشت که به همت مویدالاسلام در کلکته انتشار یافت. شماره اول این روزنامه روز ۱۱ جمادی‌الثانی ۱۳۱۱.ق منتشر شد. به نوشته «تاریخ مشروطه ایران» این نامه هفتگی از همه روزنامه‌های آن زمان بزرگ‌تر و بنام‌تر می‌بود و در هندوستان چاپ می‌شد و آزادی برای سخن راندن داشت.
این روزنامه گفتارها درباره گرفتاری‌های سیاسی ایران می‌نوشت و دلسوزی‌ها و راهنمایی‌های بسیار می‌کرد و در پیشامد وام از روس گفتارهای تندی به چاپ رسانید. به همین دلیل چهار سال از آمدن آن به ایران جلوگیری شد. «بارها پیشنهاد قانون و حکومت مشروطه (یا مشروعه) نمود و مردم دلبستگی بسیار به این روزنامه پیدا کردند.»
به نوشته مهدی ملک‌زاده، «حبلالمتین» یکی از پایه‌های کاخ مشروطیت و عامل موثر پیدایش نهضت آزادی‌طلبی در ایران بود. صرف‌نظر از مقالات اساسی که در مدت سی‌سال و اندی به قلم آزاد و شیوه مدیر روشن‌ضمیر آن منتشر می‌شد، یگانه مرجع و پناه افکار نوین بود که در صفحات آن مردان شیفته آزادی و آرزومند حکومت قانون می‌توانستند افکار خود را منتشر و در دسترس افکار عمومی بگذارند. دیگر روزنامهها «حکمت» و «ثریا» و «پرورش» بودند که هر سه در قاهره، پایتخت مصر، منتشر می‌شدند. آغاز انتشار روزنامه «حکمت» سال ۱۳۱۰.ق، یعنی سه سال قبل از کشته شدن ناصرالدین‌شاه بود. شماره اول «ثریا» روز شنبه، ۱۴ جمادی‌الاخر سال ۱۳۱۶.ق و شماره اول «پرورش» روز جمعه ۱۰ صفر سال ۱۳۱۸.ق انتشار یافت. مدیران هر سه روزنامه درد وطن داشتند و روزنامه‌های خود را به قصد تکان دادن ایرانیان انتشار می‌دادند.
نزدیک‌ترین روزنامه به عهد انقلاب روزنامه «چهره‌نما» است که آن هم در اسکندریه و سپس در قاهره منتشر شد. شماره اول این روزنامه آخر محرم سال ۱۳۲۲.ق انتشار یافت. مندرجات آن از نظر ارزش، از روزنامه‌های «اختر»، «ثریا»، «حکمت»و «پرورش» کمتر نیست، اما تقدمی که آنها دارند، ندارد. پس از آنکه انقلاب مشروطیت برپا شد، تعداد روزنامهها فزونی گرفت؛ به گونه‌ای که در ۱۳۲۵.ق ۸۴ روزنامه پدید آمد. مخبرالسلطنه در کتاب «گزارش ایران» گفته است: عدد روزنامهها از حد حاجت بیرون رفت، اسامی مهیب به خود می‌گرفتند. روزنامه حشرات‌الارض هم داشتیم. به روزنامه قناعت نشد و شب‌نامه از در و دیوار فرو می‌ریخت... .»
عوامل بیداری ایرانیان زیادند، اما به شهادت تمام آنهایی که در نهضت مشروطیت ایران صاحب نظر بوده و هستند، مهم‌ترین عامل بیداری افکار همین روزنامهها بوده‌اند. به عنوان نمونه، نظر ادوارد براون را که حاوی عقیده او در مورد روزنامه‌های ذکر شده در بالا است، نقل می‌کنیم: «عمده نهضت انقلابی بدون هیچ گمان روزنامهها بودند که منادی شکایات و مظهر عدم رضایت و نفرت عامه از اصول اداره موجوده شمرده می‌شدند و در میان آنها صرف‌نظر از «اختر» که بالنسبه اعتدالی بود، روزنامه «قانون» مقام اول را حائز است. بعد از آن روزنامه‌های «ثریا» و «پرورش» است که نفوذ عظیمی در افکار داشتند، حتی نتایج حاصله از تاثیر آنها خیلی عمیق‌تر و وسیع‌تر از «قانون» بود و طی سال‌های ۱۳۱۶ تا هجده (۱۳۱۸) قمری (۱۸۹۸ــ۱۹۰۱.م) انقلاب فکری عظیمی در میان جوانان پدید آورد.به‌هرحال پنج نشریه «حبلالمتین»، «صور اسرافیل»، «تربیت»، «روح‌القدس» و «انجمن ملی آذربایجان» هستند که هر یک به دلیل خاصی در این دوره اهمیت یافته‌اند. «حبلالمتین» ظرف ۳۳ سال عمر مطبوعاتی خود ۴۷ بار توقیف شد. این روزنامه معرف انتقال جریان روشنفکری خارج از کشور به داخل است.
«تربیت» نشریه‌ای منفرد و میانه‌رو بود که از ۱۱ رجب سال ۱۳۱۴.ق (ده سال پیش از مشروطه) به صاحب‌امتیازی ذکاءالملک منتشر می‌شد. نثر فارسی زیبا و تاکید آن بر وجوه تمدن جدید، از یک‌سو و انتشار مداوم آن قبل و بعد از مشروطه و نفوذ در میان محافل فرهنگی، از سوی دیگر، آن را شایسته بررسی در خصوص وقایع مشروطیت نموده است.
«انجمن ملی آذربایجان» یکی از نشریه‌های رسمی نهادهای مشروطه‌خواهی است. این نشریه هم از حوزه فکری قفقاز و عثمانی تاثیر پذیرفته بود و در سراسر کشور طرفداران و علاقه‌مندان فراوانی داشت. «انجمن ملی آذربایجان» ارگان رسمی انجمن تبریز بود که قوت و قدرت یک نشریه موثر شهرستانی را نیز به نمایش گذاشت. دو نشریه «صوراسرافیل» و «روح‌القدس» معرف دو جریان مطبوعاتی تندرو مشروطه هستند که مدیران هر دو نیز جان بر سر عقاید خویش نهادند.
نتیجه:
سیستم قدیمی و کهنه قاجاریه اساسا تکلیف و وظیفه چندانی برای خود نسبت به آبادانی مملکت قائل نبود. شاهان قاجار نه در فکر اصلاحات اقتصادی بودند و نه خواهان تغییرات سیاسی. به علاوه آنها دغدغه تحولات اجتماعی ایران را در سر نمی‌پروراندند.
با وجود این، آشنایی ایرانیان و طبقه نخبه ایرانی با افکار تجددخواهانه و نظام‌های پارلمانی اروپا، زمینه را برای جنبش مشروطه‌خواهی در ایران فراهم آورد. با این وضعیت جنبش مشروطه، رویدادی مهم در بیداری ایرانیان بود. مشروطه به هر حال نقطه انقطاع تاریخی میان گذشته و دوره جدید ایرانی است.
نیروهای اجتماعی موثر در انقلاب
از سویی به جرات می‌توان گفت که انقلاب مشروطه مهم‌ترین تحول اجتماعی ایران در آغاز قرن بیستم است و از مهم‌ترین انقلاب‌های اجتماعی خاورمیانه محسوب می‌شود و به گونه‌ای محور تحولات اجتماعی‌ایران، در اواخر عصر قاجاریه و بعضا پهلوی و همچنین تاثیرگذار در جنبش‌های ضد استعماری جهان به ویژه آسیا به خصوص در هندوستان و افغانستان (پاولویچ، ۱۳۳۰ ش ـ۱۹۵۱م:۸۲ـ۸۱) ذکر شده است.این انقلاب همانند انقلاب‌های روسیه، چین و مکزیک جزئی از نهضت جهانی انقلابات در اوایل قرن بیستم نیز به شمار می‌آید. با توجه به اهمیت این انقلاب و میزان تاثیرگذاری آن در تحولات بعدی جامعه‌ایران در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فکری ـ فرهنگی بررسی و شناخت نقش عوامل موثر در شکل‌گیری آن ضروری می‌باشد و در این میان، پر واضح است که نیروهای اجتماعی نقشی تعیین‌کننده در روند انقلاب مشروطه داشته‌اند. حال‌این پرسش مطرح است که کدام نیروهای اجتماعی در روند شکل‌گیری و تداوم انقلاب مشروطه موثر بوده و هر یک چه میزان تاثیرگذار بوده است؟این تحقیق در واقع پاسخی به‌این پرسش می‌باشد که ابتدا به شرایط اجتماعی و ترکیب اقشاری جامعه‌ایران با ذکر برخی ویژگی‌های برجسته آن به صورت اختصار پرداخته شده است و سپس نیروهای موثر به طور اخص در شکل‌گیری و تا حدودی تداوم انقلاب مورد بررسی قرار می‌گیرد و نهایتا حاصل تحقیق تحت عنوان سخن پایانی ارائه می‌شود.
قشربندی اجتماعی انقلاب مشروطیت
در ابتدا برای ارائه تصویر روشن‌تری از‌این دوره به عنصر جمعیت و مختصات اجتماعی آن می‌پردازیم.
۱. جمعیت ایران در عصر مشروطیت بین نه تا ده و نیم میلیون برآورد شده است که در اوایل قرن بیستم بیش از نصف جمعیت ایران را دهقانان، یک چهارم آن را ایلات و یک پنجم را شهرنشینان تشکیل می‌دادند که بخش اعظمی از شهرنشینان نیز به کار کشاورزی اشتغال داشتند؛ به‌این ترتیب، می‌توان گفت ایران یک کشور فلاحتی بود.
ویژگی‌های عمده جمعیت ایران در دوره مشروطیت عبارت است از:
- غالب جمعیت کشور فاقد سواد و تحصیلات بوده، اما از هوش و درایت بالایی برخوردار بوده است.
- جمعیت شهری کم و عمده جمعیت کشور در روستاها زندگی می‌کنند.
- مردم مذهبی و شیعه هستند و گرایش‌های دینی در تحرکات اجتماعی موثر بوده است.
- در آغاز جنبش، مطالبات توده‌های اجتماعی مشخص و تعریف شده نبوده است.
- روحانیت گروه اصلی و مرجع در بسیج گروه‌های اجتماعی بوده است.
ارسال نظر