روند واگذاری رسمی بانک استقراضی روس به دولت ایران-1

لرد کرزن در کتاب «ایران و قضیه ایران» می‌نویسد؛ در نیمه دوم قرن ۱۸ میلادی خزانه ایران دارای تعادل بود، اما در نیمه اول قرن نوزدهم و با افول اقتصاد ایران، خزانه نیز از تعادل خارج شد. برخی معتقدند، بانک استقراضی و بانک شاهنشاهی که توسط روس‌ها و انگلیس‌ها بر بازار پول ایران حاکم بودند، در عدم‌تعادل خزانه موثر بودند. بانک استقراضی پس از نقش عجیب خود در زمان تزارهای روس در ایران به وسیله رهبران جدید این کشور به ایران داده شد. نوشته حاضر فرآیند این واگذاری و مشکلات آن را بررسی می‌کند...

امتیاز بانک استقراضی روس در سال ۱۸۸۹ م/ ۱۳۰۷ ق در دوران سلطنت ناصرالدین شاه به روس‌ها واگذار شد و آن بانک تا ۱۴ سپتامبر ۱۹۲۲/۲۱ محرم ۱۳۴۱ با نوساناتی پرفراز و نشیب در عرضه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران سخت فعال بود.پس از پیروزی انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ در روسیه و فروپاشی نظام تزاری در آن کشور در روند فعالیت بانک استقراضی در ایران به سرعت نقصان کلی پدیدار شد و طبق موادی از عهدنامه مودت ایران و دولت جدید شوروی، که در ۲۶ فوریه ۱۹۲۱ میان دو کشور به امضا رسید، بانک استقراضی به دولت ایران واگذار شد و پس از مکاتبات بسیار (که گاه طاقت‌فرسا می‌نمود) سرانجام، میان دو طرف، در ۱۴ سپتامبر ۱۹۲۲/۲۱ محرم ۱۳۴۱ تسلیم رسمی بانک استقراضی به دولت ایران صورت تحقق به خود گرفت.بلافاصله پس از امضای قرارداد مودت میان ایران و شوروی در ۲۶ فوریه،۱۹۲۱ اولیای امور دولت ایران با تایید دولت شوروی مدیریت اداری مالی بانک استقراضی و دارایی‌های آن در بخش‌های مختلف کشور را به دست گرفتند و تدابیری برای اداره آن و نیز کسب اطلاعات لازم درباره میزان دارایی‌ها و مطالبات و نیز بدهی‌ها و قروض آن اندیشیده شد. اما تا تحویل رسمی این موسسه مالی اعتباری به دولت ایران در ۱۴ سپتامبر ۱۹۲۲/۲۱ شهریور (سنبله) ۱۳۰۱ بیش از یک سال و نیم وقفه افتاد. در این فاصله نمایندگان سفارت شوروی در تهران با نمایندگی از سوی دولت ایران جلسات مشترکی برای بررسی چگونگی و روند تحویل رسمی بانک استقراضی به دولت ایران تشکیل دادند و مدت‌ها به مذاکره پرداختند. به‌رغم برخی پیش شرط‌هایی که نمایندگان شوروی برای تحویل رسمی بانک مذکور قرار می‌دادند، در نهایت، در اوایل اردیبهشت ۱۳۰۱ توافقاتی کلی در این باره حاصل شد و ممتازالملک رییس وقت بانک ایران، طی نامه‌ای که در ششم ثور (اردیبهشت) ۱۳۰۱/۲۷ آوریل ۱۹۲۲ برابر با ۲۹ شعبان ۱۳۴۰ به شرح زیر برای رییس‌الوزراء وقت فرستاد، ضمن اشاره به آماده شدن شرایط لازم برای اجرای مفاد تحویل نامه بانک استقراضی، تقاضا کرد جهت امضای نهایی این پروتکل هماهنگی‌های لازم با سفارت شوروی در تهران انجام شود:مقام منیع ریاست وزرای عظام دامت شوکته، بعد از چند ماه زحمت عجالتا عمل تحویل [بانک] خاتمه یافته. فقط لازم است که کمیسیون مختلط تشکیل یابد و پروتکل را امضای نمایند. قبلا شرحی به نماینده سفارت نوشته و تقاضا نمود وقتی را معین نماید تا به سایر آقایان اطلاع دهد. در جواب موکول به اجازه نماینده مختار دولت ساویت نموده است. لهذا متمنی است قدغن فرمایند که راجع به این مساله با نمایندگی مختار مذاکره و موقع امضا را معین نموده اطلاع دهید. امضا ممتازالملک.وزارت امور خارجه ایران نیز، با تعلیماتی که از رییس‌الوزرا دریافت کرده بود، طی نامه‌ای که به شرح زیر برای سفارت شوروی در تهران نوشت، از اولیای آن سفارت خواست برای تشکیل کمیسیون مختلطی از نمایندگان دو کشور و امضای نهایی پروتکل تهیه شده در مورد تحویل رسمی بانک استقراضی به دولت ایران اقدام لازم را به عمل وزارت امور خارجه، با نهایت توقیر، به استحضار نمایندگی مختار دولت جمهوری روسیه می‌رساند که، به موجب شرحی که از بانک ایران به مقام ریاست وزرای عظام نوشته‌اند، عجالتا بعد از چند ماه عمل تحویل بانک خاتمه یافته و باید کمیسیون مختلطی برای امضای پروتکل تشکیل گردد؛ و اشعار داشته‌اند که شرحی هم مستقیما از طرف بانک به نماینده آن سفارت جمهوری نوشته و تعیین وقتی را تقاضا کرده‌اند نماینده سفارت نیز تعیین وقت را موکول به اجازه نمایندگی مختار نموده است. لهذا وزارت امور خارجه تمنا دارد که موقعی را برای تشکیل کمیسیون تعیین نموده و به نماینده آن سفارت محترم قدغن نمایید در موعد مقرره در اداره بانک حضور به هم رساند. بدیهی است وزارت امور خارجه را هم مستحضر خواهید نمود که سایر اجزای کمیسیون را هم مسبوق نماید.

اما سفارت شوروی در تهران، برخلاف انتظار اولیای دولت ایران، ضمن موافقت با لزوم تحویل هرچه سریع‌تر بانک استقراضی به دولت ایران امضای مفاد پروتکل تحویل رسمی بانک از سوی نمایندگان شوروی را منوط به انجام سه شرط از سوی دولت ایران دانست که عبارت بود از:

پرداخت به موقع حقوق و مواجب اجزای بانک سابق استقراضی، پرداخت مبلغی که سفارت روسیه تزاری از بانک سابق استقراضی طلبکار بوده است و نیز کتابخانه بانک استقراضی در عداد اموال بانک مذکور قرار نگرفته و به صاحبان آن مسترد شود. در نامه‌ای که سفارت شوروی در ۱۴ ثور (اردیبهشت) ۱۳۰۱/۵ مه ۱۹۲۲ در همین مورد به وزارت امور خارجه ایران نوشت، چنین می‌خوانیم: آقای وزیرامور خارجه، نماینده دوستدار در کمیسیون مختلط تحویل دادن بانک استقراضی به دولت علیه به دوستدار اطلاع می‌دهد که هیات‌مدیره بانک که از طرف دولت علیه معین شده، تقاضا دارد که اوراق (اگت) راجع به مساله تحویل به زودی به امضا برسد. با تصدیق کامل به اینکه اجرای حتمی ماده نهم قرارداد ۲۶ فوریه نباید بیش از این به عهده تعویق بماند، دوستدار لازم می‌داند که شرایط لازمه تحویل قطعی بانک را به دولت علیه به استحضار دولت و اولیای وزارت جلیله خارجه برساند.

iichs.org