قوام در شوروی چه کرد-۶
پایان کار و توافق انجام شده
دوران وزارت قوامالسلطنه در سال‌های پس از ۱۳۲۰ برای ایران، دوران ویژه و سختی بود. وی در حالی که مخالفان داخلی پرشماری داشت، ناگزیر بود که برای تعامل با اتحاد شوروی نیز گفتوگو کند که آذربایجان ایران را تخلیه کنند. مذاکرات طولانی قوام با رهبران شوروی به مدت سه هفته در مسکو انجام و ادامه بحث‌ها به تهران کشیده شد. چند توافق انجام شده میان قوام و شوروی‌ها سرانجام به صدور یک اعلامیه از سوی نخست‌وزیر ایران و همچنین یک توافق با نمایندگان آذربایجان منجر شد. گفته می‌شود، قوام در مجموع توانست با زیرکی از شوروی آن زمان امتیاز گرفته و آنها را فریب دهد. پس از پایان مذاکرات در تهران و حصول توافق، اطلاعیه زیر از طرف نخست‌وزیر صادر شد:
اطلاعیه نخست‌وزیر
مذاکراتی که از طرف نخست‌وزیر ایران در مسکو با اولیای دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی آغاز و در تهران پس از ورود سفیر کبیر شوروی ادامه یافت، در تاریخ ۱۵ فروردین ماه ۱۳۲۵ مطابق چهارم آوریل ۱۹۴۶ به نتیجه ذیل رسید و در کلیه مسائل موافقت کامل حاصل گردید:
۱. قسمت‌هایی از ارتش سرخ از تاریخ ۲۴ مارس ۱۹۴۶؛ یعنی یکشنبه چهارم فروردین ماه ۱۳۲۵ در ظرف یک ماه ونیم تمام خاک ایران را تخلیه می‌نمایند.
۲. قرارداد ایجاد شرکت مختلط نفت ایران و شوروی و شرایط آن از تاریخ ۲۴ مارس تا هفت ماه برای تصویب به مجلس شورای ملی پیشنهاد خواهد شد.
۳. راجع به آذربایجان چون امر داخلی ایران است، ترتیب مسالمت‌آمیز برای اصلاحات بر طبق قوانین موجوده و با روح خیرخواهی نسبت به اهالی آذربایجان، بین دولت و اهالی آذربایجان، داده خواهد شد.
سپس برای جلب اطمینان بیشتر مقامات شوروی، قوامالسلطنه به درخواست «سادچیکف» این نامه رسمی را نیز به او نوشت:
متن توافقنامه «قوام -سادچیکف»
۱۵ فروردین ۱۳۲۵ (۴ آوریل ۱۹۴۶)
جناب آقای سادچیکف، سفیر کبیر اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی پیرو مذاکرات شفاهی که بین ما به عمل آمده است، محترما به استحضار آن جانب می‌رساند که دولت ایران موافقت مینماید که دولتین ایران و شوروی شرکت مختلط ایران و شوروی را برای تجسسات و بهره‌برداری اراضی نفت‌خیز در شمال ایران، با شرایط اساسی ذیل ایجاد نمایند:
۱ - در مدت ۲۵ سال اول، عملیات شرکت چهل و نه درصد سهام به طرف ایران و پنجاه‌ویک درصد سهام به طرف شوروی متعلق خواهد بود و در مدت بیست‌وپنج سال دوم، پنجاه درصد سهام به طرف ایران و پنجاه‌درصد سهام به طرف شوروی متعلق خواهد بود.
۲ - منافعی که به شرکت عاید گردد و تناسب مقدار سهام هر یک از طرفین تقسیم خواهد شد.
۳ - حدود اراضی اولی که برای تجسسات اولی اختصاص داده می‌شود همان است که در نقشه‌ای که جنابعالی ضمن مذاکرات در روز ۲۴ مارس به اینجانب واگذار فرموده‌اید - به استثنای قسمت خاک آذربایجان غربی که در باختر خطی که از نقطه تقاطع حدود اتحاد جماهیر شوروی و ترکیه و ایران آغاز و بعد از سواحل شرقی دریاچه رضاییه(ارومیه) گذشته تا شهر میاندوآب می‌رسد - واقع است، همان‌طوری که درنقشه مزبور روز ۴ آوریل ۱۹۴۶ تعیین گردیده است. ضمنا دولت ایران متعهد می‌گردد خاکی را که در طرف غرب خط فوق‌الذکر واقع است به امتیاز کمپانی‌های خارجی یا شرکت‌های ایرانی با اشتراک خارجی‌ها یا با استفاده سرمایه خارجی واگذار ننماید.
۴ - سرمایه طرف ایران عبارت خواهد بود از اراضی نفت‌خیز مذکور در ماده ۳ که پس از عملیات فنی دارای چاه‌های نفت و محصول آن قابل استفاده شرکت خواهد گردید و سرمایه طرف شوروی عبارت خواهد بود از هر قبیل مخارج و آلات و ادوات و حقوق متخصصین و کارگران که برای استخراج نفت و تصفیه آن مورد احتیاج خواهد بود.
۵ - مدت عملیات شرکت پنجاه سال است.
۶ - پس از انقضای مدت عملیات شرکت، دولت ایران حق خواهد داشت سهام شرکت متعلق به طرف شوروی را خریداری نماید یا مدت عملیات شرکت را تمدید کند.
۷ - حفاظت اراضی مورد تجسسات و چاه‌های نفت و کلیه تاسیسات شرکت منحصرا به وسیله قوای تامینیه ایران خواهد بود.
قرارداد ایجاد شرکت نفت مختلط شوروی و ایران که بعدا مطابق متن این نامه تنظیم می‌شود به مجردی که مجلس شورای ملی ایران به عملیات قانون‌گذاری خود شروع نماید، در هر حال نه دیرتر از مدت هفت ماه از تاریخ ۲۴ مارس سال جاری، برای تصویب پیشنهاد خواهد شد.
موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه را تجدید مینماید. احمد قوام
در اوایل اردیبهشت ماه، نامه زیر به عنوان قوامالسلطنه واصل شد:
جناب آقای قوامالسلطنه، نخست‌وزیر ایران
در تعقیب اظهارات شفاهی که اینجانب موافق دستور دولت شوروی در ۱۲ ماه سال جاری کرده است، بدین وسیله محترما تایید مینماید که تخلیه قشون شوروی از ایران مطابق نقشه تخلیه که از طرف ستاد ناحیه نظامی قفقاز در اواخر ماه مارس ۱۹۴۶ اعلام گشته است، نهم ماه مه کاملا انجام خواهد یافت.
خواهشمند است صمیمی‌ترین احترامات اینجانب را قبول فرمایید- سادچیکف
به جز این دو نامه، یک توافقنامه کلی هم میان قوامالسلطنه و «سادچیکف» امضا شد. سپس برای حل مشکل آذربایجان، پیشه‌وری و چند نفر از سران فرقه دموکرات به دعوت قوام روز هشتم اردیبهشت وارد تهران شدند. باغ و عمارت جوادیه (ملکی ارباب مهدی، بازرگان یزدی) در شمال شرقی تهران (راه تهران - دماوند) برای ورود و اقامت آنها اختصاص داده شده و امکان پذیرایی از هر حیث برای آنها آماده گردید. ایپکچیان مشاور مخصوص به عنوان مهماندار و نیز صالحی کارمند وزارت امور خارجه و چند نفر دیگر، از جمله عباس شاهنده، مدیر روزنامه فرمان، مامور پذیرایی پیشه‌وری و همراهان شدند. روز دهم اردیبهشت احمد علی سپهر (مورخ‌الدوله) وزیر پیشه و هنر، مظفر فیروز معاون نخست‌وزیر و ایپکچیان مشاور مخصوص، با پیشه‌وری ملاقات و گفتوگو کردند. روز یازدهم اردیبهشت پیشه‌وری در ساختمان وزارت امور خارجه با قوامالسلطنه دیدار نمود.
متعاقب این مذاکرات، دولت قوام یک تصویب‌نامه هفت ماده‌ای درباره آذربایجان به این شرح صادر کرد:
۱ - روسای کشاورزی و بازرگانی و پیشه و هنر و حمل‌ونقل و فرهنگ و بهداری و شهربانی و دوایر دادرسی و دادستانی و ناظر دارایی به وسیله انجمن‌های ایالتی و ولایتی انتخاب و مطابق مقررات احکام رسمی آنها از طرف دولت در تهران صادر خواهد شد.
۲ - تعیین استاندار با جلب نظر انجمن ایالتی با دولت خواهد بود و نصب فرماندهان قوای نظامی و ژاندارمری از طرف دولت به عمل خواهد آمد.
۳ - زبان رسمی آذربایجان، مانند سایر نواحی کشور ایران، فارسی می‌باشد و کارهای دفاتر در اداره‌های محلی و کارهای دوایر دادگستری به زبان‌های فارسی و آذربایجانی اما تدریس در پنج کلاس ابتدایی به زبان آذربایجانی صورت می‌گیرد.
۴ - هنگام تعیین عایدات مالیاتی و اعتبارات بودجه کشور، دولت در آذربایجان بهبود و عمران و اصلاح کارهای فرهنگی و بهداری و غیره را در نظر خواهد گرفت.
۵ - فعالیت سازمان‌های دموکراتیک در آذربایجان و اتحادیه‌ها و غیره مانند سایر نقاط کشور آزاد است.
۶ - نسبت به اهالی و کارکنان دموکراسی آذربایجان برای شرکت گذشته آنها در نهضت دموکراتیک تضییقاتی به عمل نخواهد آمد.
۷ - با افزایش عده نمایندگان آذربایجان به مناسبت جمعیت حقیقی آن ایالت موافقت حاصل است و در بدو تشکیل دوره پانزدهم تقنینیه پیشنهاد لازم در این باب به مجلس تقدیم خواهد شد که پس از تصویب، کسری عده برای همان دوره انتخاب شود. قوامالسلطنه نخست‌وزیر
با این تصویب‌نامه، دولت قوام خودمختاری حکومت آذربایجان را در حد اختیارات یک انجمن ایالتی به رسمیت شناخت، ولی این اختیارات پیشه‌وری را قانع نمی‌کرد. او در برابر این تصویب‌نامه دولت، یک طرح مشتمل بر ۳۳ ماده ارائه کرد و کردستان را هم در محدوده حکومت آذربایجان قلمداد نمود و زبان رسمی را در آذربایجان زبان ترکی و در کردستان کردی دانست. براساس آن طرح، تدریس در مدارس و نیز مکاتبات دولتی در ادارات آذربایجان می‌بایست به زبان ترکی بوده و اختیار عزل و نصب کلیه مامورین لشکری و کشوری آذربایجان هم در صلاحیت حکومت آذربایجان باشد. او وصول مالیات را هم از وظایف حکومت آذربایجان شمرد. این طرح هیات نمایندگی آذربایجان در جلسه فوق‌العاده هیات دولت در ۲۱ اردیبهشت مطرح گردید و رد شد. تصمیم هیات دولت در رد پیشنهاد هیات نمایندگی آذربایجان به وسیله مظفر فیروز و ایپکچیان به اطلاع پیشه‌وری رسید و درحالی که اخبار مربوطه به آذربایجان در خبرگزاری‌های مهم جهان بازتابی گسترده داشت، هیات نمایندگی آذربایجان روز ۲۳ اردیبهشت با هواپیما به تبریز بازگشت. همان روز، پیشه‌وری، به عنوان «نخست‌وزیر حکومت ملی»، در تبریز اعلامیه‌ای صادر نمود و ضمن ستودن حسن‌نیت قوامالسلطنه، هیات حاکمه ایران را مرتجع دانست و تهدید کرد که اگر از سوی دولت مرکزی کمترین تعرض و تجاوزی به خاک آذربایجان بشود، حکومت آذربایجان با تمام نیروی خود دفاع خواهد کرد و ضمنا اظهار امیدواری نمود که با حسن نیت قوام، نخست‌وزیر ایران، کار به برخورد نظامی نینجامد.
ارسال نظر