تاریخ پیوند قند و شکر با راه‌آهن‌-۱

کسب و کار ایرانیان از دیرباز تا امروز به زلف نهاد دولت و در ۱۰۰ سال گذشته تا اندازه‌ای به مجلس قانونگذاری گره خورده است.

کسب و کار ایرانیان از دیرباز تا امروز به زلف نهاد دولت و در ۱۰۰ سال گذشته تا اندازه‌ای به مجلس قانونگذاری گره خورده است. در حالی که این روند برای شمار قابل توجهی از کشورها در مراحلی از تاریخ قطع یا تبدیل شده است، این وضعیت در ایران هنوز به چشم می‌آید و یک واقعیت سترگ است. آنچه امروز در کسب‌وکار ایرانیان دیده می‌شود یک شبه ایجاد نشده است و یادگار دهه‌ها تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری نهادهای حکومتی بوده و هست. مردان مسوول دولت‌های ایران و قانونگذاران ایرانی نیز هرگز جسارت عبور از این وضعیت را نداشته‌اند. پیگیری امروز رشته‌های مختلف صنعتی به ویژه در سده حاضر (از سال ۱۳۰۰ تا امروز) نشان‌دهنده پیوندهای ناگسستنی هر فعالیت با تصمیم‌های حکومتی است. در میان این صنایع، اما برخی فعالیت‌ها که کالایی برای عموم مردم تولید می‌کنند در این مسیر و در چنین شرایطی تاریخ ویژه‌ای پیدا کرده‌اند که رگه‌های آن هنوز وجود دارد. صنعت قند و شکر ایران از صنایعی است که همین امروز نیز روزگار عجیبی دارد. مصرف عمومی این محصول به ویژه اینکه چند گرم از آن با کمی پنیر و نان یک وعده غذای تهیدستان را تامین می‌کند، این صنعت را سیاسی - اجتماعی کرده است. انحصاری که الان به لحاظ واردات قند و شکر وجود دارد، پایه‌هایش در اوایل سده حاضر و در مجلس قانونگذاری گذاشته شده است. در سال ۱۳۰۴ بود که موضوع انحصار واردات قندو شکر و پیوند زدن مالیات دریافتی از آن برای تامین هزینه‌های احداث راه‌آهن در مجلس طرح شد. گزارش حاضر که از نشست‌های نمایندگان مجلس در سال ۱۳۰۴ برداشته شده است، دیدگاه نمایندگان وقت را نسبت به موضوع یادشده و همچنین کسب و کار ایرانیان در اوایل سده حاضر نشان می‌دهد که خواندنی و جذاب است.

جلسه یکصد و هفتاد و سوم مجلس شورای ملی پنج‌شنبه هفتم خرداد ۱۳۰۴مطابق پنجم ذیقعده سنه ۱۳۴۳ (مجلس سه ساعت قبل از ظهر به ریاست آقای آقا میرزا حسین خان پیرنیا تشکیل گردید (‌صورت مجلس سه‌شنبه پنجم خرداد را آقای آقا میرزا شهاب‌الدین قرائت نمودند) رییس ـ آقای یاسائی (‌اجازه) یاسائی - بنده در دستور عرضی دارم. رییس - آقای رهنما. (اجازه) رهنما ـ بنده هم در دستور عرضی دارم. رییس - آقای دکتر امیر خان اعلم. (‌اجازه) دکتر امیر خان اعلم ـ بنده هم قبل از دستور عرضی دارم. رییس ـ آقا ی حاجی حسن آقا. (‌اجازه) حاجی حسن آقا - بنده هم قبل از دستور عرضی دارم. رییس - نسبت بصورت مجلس اعتراضی نیست؟ بعضی از نمایندگان - خیر رییس - آقای یاسائی. (اجازه) یاسائی - بنده می‌خواستم تقاضا کنم (‌پیشنهادی هم تقدیم کرده‌ام) نظر باهمیت لایحه انحصار قند و چای و موقعی که موجبات آن فراهم شده است امروز آن لایحه جزو دستور و در درجه اول واقع شود. (‌پیشنهاد شان به مضمون ذیل قرائت شد) پیشنهاد می‌کنم راپورت کمیسیون قوانین مالیه راجع به‌مالیات قند و شکر جزء‌دستور امروز گردد. رییس - مخالفی ندارد؟. آقایانی که این پیشنهاد را تصویب می‌کنند قیام فرمایند (اغلب برخاستند) رییس - تصویب شد. آقای رهنما. (‌اجازه) رهنما -مقصود بنده هم همین بود که آقای یاسائی فرمودند. دیگر عرضی ندارم. رییس - آقای دکتر امیر خان اعلم. (اجازه) ‌دکتر امیر خان اعلم ـ چندین ماه است که آقای میرزا یدالله خان پیشنهادی راجع به خشکاندن سیاه آبهای شهریار و چمن کمال آبادی تقدیم کرده‌اند. این مساله چون در بوته اجمال ماند و از نقطه‌نظر صحیه عمومی فوق‌العاده مهم است بنده اجازه خواستم به قدر یک دقیقه توضیحات مختصری بدهم و از کمیسیون محترم فوائد عامه تقاضا کنم در آن پیشنهاد توجهی بفرمایند. در اوائل جنگ بین‌المللی وقتی‌که قشون اجانب مملکت مارا میدان تاخت و تاز خود قرار دادند علاوه بر صد ماتی‌که بر ما وارد آوردند یک سوقاتی هم برای ما آوردند که امراض بود و همین مرض گاو میری هم ا زآن وقت پیدا و ما برای جلوگیری از امراض ناچار شدیم که اقداماتی بکنیم حتی برای حفظ مرکز ناچارا در کرج قرانطینه تاسیس کردیم. آن وقت طبیعی است که برای ریاست قرانطینه فرستاده بودیم در ضمن راپورت‌هایش می‌نوشت ما از وبا جلوگیری کردیم، ولی یک مرض اینجا است که بدتر از وبا است و آن مالاریا است. مالاریا در شهریار واقعا بعضی اوقات بدتر از وبا است و در بیست و چهار ساعت اشخاصی را تلف می‌کند.

در این موضوع اداره حفظ الصحه هم پیشنهادهای متعددی نمود، ولی متاسفانه بی‌اثر ماند وقتی‌که آقای آقا میرزا یدالله خان پیشنهاد‌های خودشان را تقدیم مجلس کردند و آقایان نمایندگان هم با آن اظهار علاقه مندی که نسبت به‌صحیه می‌فرمودند امید می‌رفت هر چه زود تر پیشنهاد ایشان تصویب شود واز این بلای عظیم جلوگیری شود. بنده عرض می‌کنم اگر هر قدر هر هفته هر ماه در این این موضوع تاخیر شود جان عده‌ای از ایرانیان در معرض مهلکه است. بعضی از نمایندگان - دستور. حاج حسن آقا بنده هم اجازه خواسته بودم.

رییس؟ وارد دستور شویم؟ بعضی از نمایندگان - بلی دستور. حاج حسن آقا - اینجا جای حرف زدن است. (صدای زنگ رییس) رییس - خبر کمیسیون قوانین مالیه از ماده اول مطرح است: (‌ماده اول به‌شرح آتی خوانده شد) ماده ۱- خرید و فروش و صدور کلیه قند و شکر و مواد قندی که وارد خاک ایران می‌شود منحصر به‌دولت است این انحصار موسوم به (انحصار دولتی قند و چای بوده و به هیچ کس و به هیچ شرکتی اعم از داخله یا خارجه داده نخواهد شد. رییس - آقای مصدق السلطنه. (‌اجازه) مصدق السلطنه - در این ماده عرضی ندارم. رییس - آقای دامغانی (اجازه)‌دامغانی - موافقم. رییس - آقای حائری زاده. (‌اجازه) حائری‌زاده - ماده اول راپورت اول کمیسیون باماده اول این راپورت فرقی که کرده است که حمل و نقل را از آن حذف کرده‌اند ولی مواد قندی اضافه شده که حلویات و مرباجات و امثال آنها باشد. بنده اصولا مخالف نیستم که یک مالیات‌هایی که سهل‌الوصول باشد و مستقیما مامورین با عموم طرف نباشند و در یک نقطه معین جلویش را بگیرند و مبلغی برا ی خزانه مملکت دریافت شود.

طرف خطاب من در این موضوع دولت نیست. همکارها و رفقای خودم می‌باشند. حقیقه وقتی عمر این مجلس تمام شد اگر اشخاصی که ما را فرستاده‌اند اینجا پرسیدند شما در این دوره برای ما چه کرده‌اید چه جواب بدهیم؟ ‌ما یک مالیات‌هایی برای آنها وضع کرده‌ایم. مالیات دخانیات بود که به مجلس آمد و با یک طرزی که خیلی اسباب زحمت و شکایت مردم شد، گذشت. این مالیات قند و شکر و چای هم از تصویب مجلس خواهد گذشت، ولی لایحه راه‌آهن آن را ما هنوز ندیده‌ایم و نمی‌دانیم دولت موفق خواهد شد. در این دوره آن را به‌مجلس بیاورند یا خیر می‌افتد به دوره‌های بعد؟ ‌آیا افتخار گذراندن لایحه راه‌آهن نصیب ما می‌شود یا نصیب دیگران؟ مجلس چهارم باز یک کارهایی کرد یک بودجه هرج‌ومرجی را روی ورقه آورد و منظم نمود. سال اول بودجه چهار دیواری و سال دوم بودجه تفصیلی گذرانید و برای مملکت یک بودجه منظمی ترتیب دارد. ما در مقابل این مالیات‌ها که وضع می‌کنیم اگر آن مالیات‌های کثیف سابق را بر می‌داشتیم حقیقتا باز پیش موکلین خودمان شرمنده نبودیم و به آنها می‌گفتیم ما در دنیای امروزه خواستیم به طریق امروز قدم برداریم آن مالیات‌های زمان استبداد را برداشتیم و به‌جای آن اصول جدیدی گذاردیم که اسباب آسایش عموم است. بنده در شور اول هم عرض کردم خوب‌است این مبلغ را که دولت در نظر گرفته برای تاسیس راه‌آهن یک ده یک هم بر آن علاوه کند مثلا یک من دو قران قند بشود یک من دو قران و یک عباسی و صدو هفتاد قلم مالیات‌های کثیف را لغو که راحت باشند پیشنهادهایی هم که برای اصلاح این ماده شده بود بنده هر چه در این ماده نگاه می‌کنم چیزی از آن اصلاحات در این ماده اضافه نشده است فقط مواد قندی را هم اضافه کرده‌اند و مخالفت‌هایی که در شور اول در این ماده یا در مواد می‌شد حالاهم باقی است و بنده به این جهت فعلا با این ماده مخالفم. در سایر مواد عرایضم را عرض کنم مخبر ـ اولا اینکه آقای حائری‌زاده فرمودند اگر دوره پنجم تمام شد از ما سوال کردند چه کرده‌اید چه بگوییم؟

یکی از آن چیزهایی که وقت بر گشتن به محل‌های خودمان خواهیم گفت همین مساله است که انشاء‌الله اگر امروز این لایحه گذشت بگوئید یک کاری را که سال‌های سال آرزو و آمال تمام ملت بود انجام دادیم و آن لایحه خط آهن بود و اگر هزار کار دیگر شما برای آنها می‌کردید مثل این‌کار نبود و به این اندازه از شما خوشنود نمی‌شدند و اینکه فرمودید ما مالیات‌هایی وضع نکرده‌ایم فقط یک مالیات دخانیات بود که آنهم غیر مستقیم است و از اشخاص سیگار کش و قلیان کش گرفته می‌شود و این هم یک مالیات فوق‌العاده نبوده است، اما اینکه فرمودید ما نمی‌دانیم لایحه خط آهن در این دوره می‌آید یا نه؟ البته تصدیق می‌فرمایید در شور دوم با موافقت خود دولت یک ماده اضافه شده است. که هر چه زودتر لایحه خط آهن را به مجلس بیاورند تا از تصویب مجلس بگذرد، اما یک قسمت در آخر فرمودند در شور اول هم عرض کردم و استدعا دارم این مساله را تکرار نفرمایند. اضافه کردن یک ده یک و لغو کردن آن مالیات‌هایی که منظور نظر آقا است عن‌قریب عملا لغو خواهد شد. وقتی این قانون گذشت بلافاصله قانون ممیزی که راپورت آن‌هم از طبع خارج شده است جزو دستور خواهد شد و در آنجا یک ماده دارد که تمام مالیات‌های سابق که نص صریح تصویب مجلس در آن‌ها نیست تماما ملغی است و یک قانون دیگر هم داریم که راجع به مالیات‌های صنفی است که بعد از قانون ممیزی به‌مجلس خواهد آمد که در آن هم یک ماده هست که تمام مالیات‌های صنفی که تا آن تاریخ بوده است ملغی است آن وقت به کلی نظر آقا تامین می‌شود. در این ماده هم در شور اول به قدر کفایت مذاکره شده است و گمان می‌کنم بهتر این باشد که آقایان تسریع بفرمایند شاید این لایحه امروز بگذرد که وارد سایر کارها بشویم. روحی - لفظ چای در ماده اول قبل از قند افتاده است باید اضافه شود. بعضی از نمایندگان - مذاکرات کافی است رییس - چند فقره پیشنهاد رسیده است قرائت می‌شود (به مضمون ذیل خوانده شد) پیشنهاد آقای طهرانی این بنده پیشنهاد می‌نمایم که مواد قندی تبدیل شود به (موادی که از قند و شکر بعمل می‌آید.) پیشنهاد آقای دولت آبادی- بنده پیشنهاد می‌کنم به‌جای مواد قندی نوشته شود: و هر چه از قند و شکر ساخته شود رییس - آقای طهرانی (‌اجازه) طهرانی - مواد قندی کشمش و خرما و همه اینها را شامل می‌شود و حال اینکه مقصود از این لایحه این نیست که از آنها هم مالیات گرفته شود. غرض این است که فرضا آب نبات یا شیرینی که از خارج می‌آورند از آنها یک من دو قران گرفته شود که اصناف شیرینی‌فروش و آب نبات درست کن بیکار نشوند پس مرباجات و شیرینی‌جاتی که از خارج می‌آورند آنها را باید ضمیمه کرد. به این جهت بنده پیشنهاد کردم که نوشته شود: موادی‌که از قند و شکر عمل می‌آیند رییس - آقای دولت آبادی (اجازه) دولت‌آبادی- بنده درشور اول پیشنهاد کردم که بعدا از قند و چای نوشته شود حلویات و مقصود ما این بود که از ورود چیزهایی که از قند و شکر ساخته می‌شوند جلوگیری شود.

حالا اینجا نوشته‌اند مواد قندی خیلی از چیزهایی است که مواد قندی دارند و جزو شیرینی‌جات هم نیستند، تشخیص این مساله اسباب زحمت خواهند بود. بهتر این است به‌جای مواد قندی نوشته شود هر چه از قند و شکر ساخته می‌شود. مخبر - به‌جای مواد قندی حلویات می‌نویسیم. وزیر فوائد عامه - خیر همانطور که در کمیسیون هم مذاکره شد نوشتن حلویات زیادتر می‌کند خیلی از چیزها است که بعنوان حلوایات نامیده می‌شوند، ولی از قند و شکر نیست. پس با اینکه به عقیده ما مواد قندی یعنی همان چیزهایی است که از قند و شکر ساخته می‌شود، ولی اگر آقایان عبارت را کاملا روشن نمی‌دانند نوشته شود چیزهایی که از قند و شکر ساخته می‌شود. رییس - دولت قبول کرد؟ وزیر فوائد عامه - بلی رییس - کمیسیون هم قبول می‌کند مخبر - بلی بعد از موادقندی دربین‌الهلالین نوشته شود:‌آنچه از قند و شکر ساخته می‌شود رییس - پیشنهاد دیگر (‌اینطور خوانده شد) پیشنهاد آقای کاشانی بنده پیشنهاد می‌کنم درماده اول اینطور نوشته شود ماده اول - خرید و فروش و صدور کلیه قند و شکر و حلویات که وارد خاک ایران می‌شود مادامی که کارخانه قند در ایران دائر نشده منحصر به‌دولت است، الی آخر رییس بفرمایید آقا میرزا سید حسن کاشانی - درماده اول که اینجا نوشته شده است قند و شکر و حلویات منحصر به‌دولت باشد. البته این ملاحظه را هم کرده‌اند که کارخانه قند هم در ایران شاید دائر شود. به این جهت بنده پیشنهاد کردم مادام که کارخانه قند در ایران دائر نشده است این انحصار با دولت باشد. وزیر مالیه - اگر چه توضیحات آقا را نشنید)، ولی تصور می‌کنم پیشنهاد ایشان برعکس مقصود ایشان است. اگر در مقدمه لایحه توجه فرموده باشند یکی از مختصات این لایحه که پیشنهاد شده است همین است که این انحصار وسیله شود که در داخله قند و چای و شکر تهیه شود. حالا می‌فرمایند با وقتی که درداخله تهیه شد انحصار برداشته می‌شود. تصور نمی‌کنم این پیشنهاد لزومی داشته باشد رییس - آقایانی که پیشنهاد آقای کاشانی را... کاشانی - مسترد گردم.

رییس - پیشنهاد آقای شیروانی (‌به این موضوع خوانده شد) بنده پیشنهاد می‌کنم به‌جای کلمه مواد قندی (حلویات)‌ نوشته شود. شیروانی - بنده نمی‌دانم اگر آقای مخبر قبول کند بنده عرضی ندارم. مقصود از حلویات همان شیرینی‌جات است که از خارجه وارد می‌شود. وزیر فواید عامه - آقایان نباید فراموش بفرمایند که این لایحه وضع مالیات نیست که ما بگوییم از حلویات هم مالیات بگیرند. این لایحه انحصار قند و شکر است در این صورت نبایستی حلویات هم ضمیمه شود که حتی شکلات را هم شامل بشود، لهذا باید عبارت را طوری نوشت که عمومیت نداشته باشد و بهتر همین است که نوشته شود قند وشکر و آنچه ازقند و شکر ساخته می‌شود. رییس - رای می‌گیریم به پیشنهاد آقای شیروانی. آقایانی که قابل توجه می‌دانند قیام فرمایند. (‌چند نفری قیام نمودند) رییس - قابل توجه نشد. پیشنهاد آقای کازرونی:‌ (این‌طور خوانده شد) بنده پیشنهاد می‌کنم که ماده اول اینطور تنظیم شود. ماده اول - خرید و فروش کلیه قند و شکر و چای و حلویات و مرباجات و دخانیات و کاکائو وارده از خارجه منحصر به‌دولت است و این انحصار موسوم به (‌انحصار دولتی قند و چای) ‌بوده و به هیچکس و به هیچ شرکتی اعم از داخله و خارجه داده نخواهد شد.

کازرونی - در پیشنهادی که بنده تقدیم کردم کلمه صدور را حذف کردم و در شور اول هم عرض کردم که کلمه صدور زائد است بدلیل اینکه ما در اینجا می‌نویسیم وقتی از دولت اجازه گرفت و حق انحصار را پرداخت، آزاد است. فرض می‌کنیم مادر اینجا می‌نویسیم وقتی از دولت اجازه گرفت و حق انحصار را پرداخت، آزاد است. فرض می‌کنیم یک‌نفر پس از وارد کردن قندودادن حق انحصار خواست صادر کند چه مانعی دارد؟ کاش یک طوری می‌شد که دولت ایران برای دیگران قندوچای صادر می‌کرد. بنده هر چه فکر می‌کنم فلسفه و دلیلی برای این مساله نمی‌بینم حالا آقایان اصرار دارند صدور هم منحصر به‌دولت باشد، ولی این عقیده بنده بود که عرض کردم و این مربوط به ترانزیت هم نیست ترانزیت آزاد است و البته باید هم آزاد باشد. بنده پیشنهاد کرده‌ام نوشته شود قند و شکر و حلویات. اینجا نوشته شده است مواد قندی، مواد قندی یعنی مواد قند ی خالص یا مرکب؟ و اینطور که بنده پیشنهاد کرده‌ام حلویات معلوم است مقصود شیرینی‌جاتی است که از خارجه می‌آورند.

در صورتی‌که از شیرینی‌های اینجا هم بهتر ساخته نمی‌شود، ولی همان چیزهای که اینجا یک من تومان می‌فروشند از خارجه که می‌آورند یک من بیست تومان می‌فروشند این است که بنده پیشنهاد کردم که این هم منحصر به‌دولت باشند، همچنین در خصوص کاکائو که یک چیز زائدی است و پولی که در بهای کاکائو داده می‌شود پول بی‌مورد است، اما سیگار و دخانیات که بنده در اینجا ضمیمه کرده‌ام گمان می‌کنم محتاج نباشد که در این باب توضیحاتی بدهم، اگر چنانچه قبول بفرمایند دخانیات هم اضافه شود هم یک خدمتی نسبت به دخانیات ایران شده است و هم یک منفعتی عاید دولت شده است بعضی از نمایندگان- رای بگیرید رییس - آقایان موافق با قابل توجه قیام فرمایند (‌کسی قیام نکرد) رییس - قابل به وجه نشد پیشنهاد آقای تدین (‌بشرح ذیل خوانده شد) پیشنهاد می‌شود که سطر آخر ماده اول به طرق ذیل مقرر شود و به هیچکس و هیچ دولتی و به هیچ شرکتی اعم از داخله و خارجه قابل انتقال نیست. تدین- در ماده اول نوشته شده انحصار خرید و فروش صدور قند و شکر و مواد قندی که وارد خاک ایران می‌شود منحصر به‌دولت است. این انحصار موسوم به انحصار دولتی قند و چای بوده و به هیچکس و به هیچ شرکتی اعم از داخله و خارجه داده نخواهد شد...