شوروی تسیلم شد تا از ایران خارج شود

استالین و ترومن

در کتاب ۵۰ سال نفت ایران نوشته مصطفی فاتح که در سال ۱۳۸۴ توسط نشر علم منتشر شده است، فصلی به «کشمکش بر سر نفت ایران» اختصاص داده شده است. مصطفی فاتح که از مدیران ارشد صنعت نفت ایران در رژیم گذشته بود، در این کتاب، شرح مشروحی از چانه‌زنی‌ها، سازش‌ها و مجادلات میان آمریکایی‌ها، شوروی‌ها و انگلیسی‌ها بر سر ایران به ویژه موضوع نفت شمال آورده شده است که بخش‌هایی از آن را در شماره‌های قبلی خواندید. در این بخش از نوشته، فاتح، توضیح می‌دهد چگونه فشارهای شوروی بر ایران افزایش می‌یابد و یادآور می‌شود که ترومن چگونه به استالین هشدار داد. در تاریخ ۲۸ فوریه ۱۹۴۶ مستر برنز وزیر خارجه آمریکا نطقی ایراد کرد و گفت: «به‌عنوان یک دولت بزرگ و عضو دائمی شورای امنیت ما مسوولیت آن را داریم که نفوذ خود را به‌کار برده و جدیت نماییم که دیگران تعهدات خود را محترم شمارند. ما مصمم هستیم که این مسوولیت را به کار اندازیم... اگر دولت‌های بزرگ به دفاع قانون اقدام نکنند، ملل متحد قادر به این نخواهد بود که از جنگ جلوگیری کند. ما باید قبلا این نکته را واضح سازیم که ما قصد داریم از تجاوز جلوگیری کنیم و در عین حال باید بگوییم که برای قصد دیگری به اعمال قوه نخواهیم پرداخت... منشور ملل متحد تجاوز را منع کرده است و ما اجازه نمی‌دهیم که به وسیله فشار یا اقدامات حیله‌آمیزی مانند اعمال نفوذ سیاسی تجاوز انجام گیرد و توفیق حاصل کند.»

در تاریخ ششم مارس ۱۹۴۶ دولت آمریکا یادداشت شدیدی به دولت شوروی ارسال و در آن گفته بود که تصمیم دولت شوروی به نگاه داشتن ارتش خود در ایران پس از تاریخ دوم ماه مارس موقعیتی را ایجاد کرده است که دولت آمریکا به‌عنوان عضو ملل متحد و امضاکننده اعلامیه تهران نمی‌تواند بی‌نظر مانده و ساکت بنشیند و ضمنا در آن یادداشت تقاضا شده بود که دولت شوروی به فوریت ارتش خود را از ایران خارج نماید و از تصمیم خود، دولت آمریکا را به اسرع اوقات آگاه سازد. دولت انگلستان هم یادداشتی به همین مضمون برای دولت شوروی فرستاد و اطلاع داد که برخلاف پیمان سه‌گانه و اعلامیه تهران ارتش روس در ایران مانده و باید هرچه زودتر خارج شود.

هرقدر فشار آمریکا و انگلیس به دولت شوروی افزایش می‌یافت به همان اندازه هم فشار شوروی به ایران شدیدتر می‌شد. تهران مورد تهدید واقع شده بود. روزنامه‌های حزب توده تبلیغات شدیدی کرده و از دولت تقاضا می‌کردند که پیشنهادهای روسیه را بپذیرد. سفیر آمریکا به دولت ایران اطلاع داد که اگر دولت ایران قضیه را به شورای امنیت رجوع نکند دولت آمریکا از شورا تقاضا خواهد کرد که مساله ایران را جزو دستور شورای امنیت که به زودی در نیویورک تشکیل خواهد شد بگذارد.بالاخره قوام در تاریخ هفدهم مارس به سفیر ایران در واشنگتن دستور داد که قضیه را به شورای امنیت احاله دهد و روز بعد حسین علاء این کار را کرد. وضع تهران در آن وقت بی‌نهایت وخیم بود. حزب توده نهایت جدیت خود را به خرج می‌داد که مردم را مرعوب کرده و دولت را وادار به قبول پیشنهادهای روس‌ها بنماید. عده زیادی تهران را ترک گفته و به ولایات رفتند و دولت آمریکا به سفارت خود در تهران دستور داد که اعضای خود را مهیای حرکت از تهران بنماید.در این موقع اتفاقی رخ داد که به کلی وضع را تغییر داد و این اتفاق تاکنون به‌طور مشروح به اطلاع عموم ایرانیان نرسیده است و حتی بسیاری هم کوشش کرده‌اند که آن را مکتوم نگهدارند. اتفاق مزبور به قرار زیر است:

در تاریخ ۲۱ ماه مارس ۱۹۴۶ مستر ترومن رییس‌جمهور آمریکا اولتیماتومی به استالین فرستاد. در این اولتیماتوم و اتمام حجت پس از یادآوری پیمان منعقده بین ایران و انگلیس ترومن گفته بود علت غایی اعزام ارتش متفقین به ایران برای این بود که لوازم و مهمات جنگی به روسیه فرستاده شود و قسمت عمده مهمات مزبور از آمریکا فرستاده شد تا روس‌ها بتوانند در مقابل آلمان‌ها مقاومت نموده و آنها را شکست دهند. دولت آمریکا هزاران اتومبیل و هواپیما و میلیون‌ها تن ملزومات و مهمات از راه ایران به روسیه فرستاد. وقتی‌که جنگ به پایان رسید ارتش آمریکا از ایران خارج شد و ارتش انگلستان هم در سر موعد مقرر ایران را تخلیه کرد. مردم و دولت آمریکا متوقع بودند که روس‌ها هم همین کار را بکنند و چون نکرده‌اند دولت آمریکا تقاضا دارد که ارتش شوروی طبق پیمان سه‌گانه تا یک هفته دیگر شروع به تخلیه ایران بنماید و تا شش هفته دیگر تمام ارتش خود را از ایران خارج نماید و اگر چنین نکند به ارتش آمریکا دستور داده خواهد شد که به ایران مراجعت نمایند.

تا چند سال پیش کسی از اولتیماتوم آمریکا به دولت شوروی درباره تخلیه ایران اطلاعی نداشت، ولی مستر ترومن در مصاحبه مطبوعاتی که در تاریخ ۲۴ آوریل ۱۹۵۲ با ارباب جراید داشت چنین گفت:«در ۱۹۴۶ من مجبور شدم اولتیماتومی به نخست‌وزیر جماهیر شوروی فرستاده از او تقاضا کنم که مقررات پیمان سه‌گانه را رعایت نماید. ارتش روس در آن وقت از ایران رفت، زیرا دولت آمریکا در آن موقع در وضعی قرار گرفته که می‌توانست با چنین وضعی مقابله نماید.»خبرنگاران از او سوال کردند آیا این اولتیماتوم هیچ‌گاه منتشر شده است و او در جواب گفت نه، ولی متن آن در زمره اسناد دولتی موجود است.روزنامه نیویورک تایمز مورخه ۲۵ آوریل ۱۹۵۲ سوال‌های دیگری را که خبرنگاران از مسترترومن در موضوع بالا کرده و جواب‌هایی را که او داده است به شرح زیر نقل کرده است:

پرسش- آیا شما پیامی به استالین فرستادید؟

پاسخ- پیامی من به استالین فرستادم و به او گفتم یا ارتش خود را بیرون ببر یا اینکه ما هم ارتش خود را به آنجا خواهیم برد.

پرسش- آیا می‌توانید متن پیام را منتشر کنید؟

پاسخ- خیر.

پرسش- من قسمت آخر جوابی را که دادید خوب ملتفت نشدم. شما گفتید که به استالین پیامی فرستاده و گفتید برو بیرون و بعد گفتید که ما سربازان خود را می‌فرستیم.

پاسخ- من در پیام خود به او گفتم که اگر آنها بیرون نرفتند ما اقدامات لازمه را خواهیم کرد. در آن وقت عده‌ای از ناوگان ما در خلیج‌فارس بودند و عده زیادی هم سرباز در آن حوالی داشتیم که البته حالا نداریم.

پرسش- لفظ «اولتیماتوم» خیلی مشخص می‌باشد و آن کلمه به مصداق سیاسی آن وقتی‌که به کار برده شود توجه زیادی را جلب می‌کند. در اقدامی که نمودید آیا هیچ‌وقت معینی هم برای انجام تقاضای خود ذکر کردید؟

پاسخ- بلی- ما روزی را معین کرده بودیم که تا آن روز آنها بایستی از ایران خارج می‌شدند.

پرسش- گفتید که ارتش روس برای حفاظت راه در تهران بود؟

پاسخ- آنها هم در تهران و هم در سایر نقاط ایران بودند.

وقایعی که پس از واقعه فوق رخ داد به شرح زیر است:

در تاریخ ۲۱ مارس سفیر کبیر شوروی در آمریکا نامه‌ای به دبیر کل سازمان ملل متحد نوشته و گفت تقاضای ایران برای بحث مساله در شورای امنیت در حالی که مذاکرات بین دولتین شوروی و ایران در جریان است غیرمترقبه می‌باشد و چون دولت شوروی مطالب لازمه را برای بحث حاضر نکرده تقاضا داشت که جلسه شورای امنیت برای شانزده روز به تعویق افتد. دولتین آمریکا و انگلیس با چنین تقاضایی به شدت مخالفت کردند و اظهار داشتند که شورا باید در همان روزی که معین شده؛ یعنی ۲۶ مارس جلسه خود را تشکیل دهد.

در تاریخ ۲۲ مارس سفیر ایران به دبیر سازمان ملل متحد اطلاع داد که مذاکرات مستقیم بین تهران و مسکو به نتیجه‌ای نرسیده است و هرگونه تعویقی در کار موجب خسارات بیشتری برای ایران خواهد بود. روز ۲۵ مارس رادیو مسکو ابلاغیه رسمی منتشر ساخت، مشعر بر اینکه فرماندهی شوروی در ایران معتقد است که اگر اتفاق غیرمترقبه‌ای روی ندهد، تخلیه کامل ایران از ارتش سرخ در عوض پنج الی شش هفته خاتمه خواهد یافت.

چون کسی از اولتیماتوم ترومن اطلاع نداشت، خبر تخلیه ایران که از رادیوی مسکو منتشر شد، تعجب‌آمیز بود و در تهران قوام به خبرنگاران گفت که مذاکراتی با شوروی‌ها در جریان نبوده و اطلاع رسمی هم در باب تخلیه به او داده نشده است. سی‌وشش ساعت پس از ابلاغیه‌ای که از رادیوی مسکو منتشر شد، سفیر شوروی به دولت ایران اطلاع داد که ارتش شوروی تا روز ششم ماه مه ۱۹۴۶ ایران را تخلیه خواهد کرد.