سازمان اقتصادی از مشروطه تا امروز

از راست به چپ:مهندس‌الممالک، اتابک اعظم، مظفرالدین‌شاه

یک پرسش اساسی همیشه برای علاقه‌مندان به تاریخ ایران وجود دارد؟ چرا غرب پیشرفت کرد و ایران نتوانست در آن زمان در چرخه توسعه صنعتی قرار گیرد؟ درباره این پرسش مهم، پژوهشگران، اقتصاددانان، مورخان و جامعه‌شناسان مطالعات گوناگونی انجام داده‌اند.«

روش استبدادی اداره مملکت در دوران قاجار» یکی از دلایلی است که اکثریت پژوهشگران به آن اشاره کرده‌اند. روش استبدادی در اداره جامعه، نمادهای خاص خود را دارد. تزلزل در دولت‌ها به واسطه بی‌ثباتی در سیاست‌ها و دیدگاه‌ها چیزی است که پس از انقلاب مشروطیت دیده می‌شود. تشکیل کابینه‌های پی‌در‌پی و رفتار سلیقه‌ای نخست‌وزیران این را به خوبی نشان می‌دهد.

در حالی که دنیای غرب مراحل صنعتی شدن را طی می‌کرد و صنعت به مثابه یک پدیده اجتماعی سیاسی زندگی انگلیسی‌ها، ایتالیایی‌ها و ... را دگرگون می‌کرد، ایران هنوز در بند استبداد شاهان قاجار بود. شاهان قاجار برای ملت حق رای قائل نبودند و تصمیم خود را قانون می‌دانستند. در چنین وضعیتی بود که دولت نیز معنای خود را از دست داده بود، با این همه و به دنبال مسافرت ناصرالدین شاه به دیار فرنگ، اصلاح دیوانسالاری حکومتی در دستور کار قرار گرفت.

دربار اعظم

ناصرالدین شاه قاجار برای تاسیس شورای دولت چاره‌ای نداشت جز اینکه میرزاآقاخان نوری مخالف را از صدارت عظمایی عزل کند و این کار را کرد. او با تاسیس «شورای دولت» سعی کرد، دیوانسالاری را از حالت خودکامگی محض خارج و دست‌کم در برابر خودش پاسخگو کند. شورای دولت تاسیس شده به فرمان شاه ۶ وزارتخانه داشت: وزارت داخله، وزارت خارجه، وزارت جنگ، وزارت مالیه، وزارت عدلیه و وزارت وظایف.

چند سال بعد و در ۱۲۸۳ هجری قمری، میرزاحسن‌خان مشیرالدوله تربیت شده مکتب غرب، مامور تنظیم طرح تاسیس دارالشورای کبری (دربار اعظم) شد. براساس تصمیم او بود که صدراعظم و ۹ وزیر شامل وزیر داخله، وزیر خارجه، وزیر مالیه، وزیر عدلیه، وزیر علوم، وزیر فواید عامه، وزیر تجارت و زراعت و وزیر دربار دولت را تشکیل دادند.

ترکیب دولت با برخی تغییرات تا زمان صدور فرمان مشروطیت در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ شمسی همان طور باقی ماند.

وقتی نخستین مجلس قانونگذاری تاسیس شد، دولت موظف شد وزیران را به مجلس معرفی کند.

کتاب دولت‌های ایران که سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در ۱۳۷۸ آن را چاپ کرده است، اسامی وزارتخانه‌ها و وزیران را از کابینه اول پس از مشروطیت تا پایان دوره نخست‌وزیری میرحسین موسوی را ثبت کرده است. این کتاب ارزشمند، اگرچه فاقد تحلیل است، اما خواننده هوشمند را به بعضی امور راهنمایی می‌کند.

کابینه اول: مهندس الممالک

در کابینه اول که به نخست‌وزیری میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله تشکیل شد «وزارت معادن و طرق و شوارع» به وزیری میرزانظام‌الدین خان‌ کاشی مشهور به مهندس الممالک تاسیس شد.

کابینه دوم: حذف

کابینه دوم در ۲ فروردین ۱۲۸۶ تشکیل و فقط ۴۰ روز دوام داشت. در این کابینه که سلطانعلی‌خان، وزیر افخم آن را تشکیل داده بود، وزارت «معادن و طرق و شوارع» که گوشه چشمی دست‌کم به بخشی از صنعت داشت حذف و وزارت فواید عامه تشکیل شد. مهندس الممالک همچنان وزیر فواید عامه بود.

کابینه ۳ خبری نیست

کابینه سوم پس از مشروطیت را میرزا‌علی اصغرخان اتابک (اعظم، امین‌‌السلطان) در ۱۲ اردیبهشت ۱۲۸۶ تشکیل داد. این کابینه تا ۸ شهریورماه همان سال فعالیت می‌کرد. در کابینه سوم نیز جایی برای وزارت صنایع و معادن نبود. مهندس الممالک همچنان وزارت فواید عامه را در اختیار داشت.

بازهم مهندس الممالک

میرزا احمدخان (مشیرالسلطنه)، چهارمین دولت پس از مشروطیت را در ۲۳ شهریور ۱۲۸۶ به مجلس معرفی کرد و ۳۱ روز فعالیت داشت. مهندس الممالک باز هم وزیر فواید عامه شد و هنوز وزیری برای صنعت و معدن معرفی نشده بود.