گزارش اکونومیست از اجرای اصل ترومن

لوی هندرسن،سفیر آمریکادر ایران

ویلیام وارن، رییس هیات عملیات اقتصادی آمریکا در ایران، در بخش دیگری از پیشنهاد خود به علی رزم‌آرا، نخست وزیر شاه به این امر اشاره کرده است که ایران و آمریکا می‌توانند هدف‌های برنامه همکاری فنی خود را اگر به موقع به اجرا در بیاید و پیشرفت‌هایی حاصل شود، حداقل سالی یک بار کاملا انتشار دهند. سپس مجله اکونومیست چاپ لندن و مجله نیویورک تایمز نیز به تشریح مواد مندرج در این قرارداد که بر مبنای اصل چهار ترومن در ایران است، پرداخته‌اند. وزارت امور خارجه وقت ایران نیز به جمع‌آوری این مقاله‌ها پرداخته‌ و آن را به سمع حکومت وقت رسانده است.

بخش دیگری از این اسناد که برگرفته از «اسنادی از اصل چهارم ترومن در ایران» است، در شماره امروز منتشر می‌شود. به میزانی که کالا، مصالح و لوازمی به موجب این برنامه دولت ایران برای فروش در داخله ایران تحویل می‌گیرد، دولت ایران باید پول داخلی حاصله از ممر فروش آنها را به بستانکار دولت کشورهای متحده آمریکا در یک حسابی که به پول داخلی از طرف دولت کشورهای متحده آمریکا در یکی از بانک‌های ایران بازمی‌گردد، بسپارد مگر آنکه بین رییس اداره همکاری فنی در ایران و نمایندگان ذی‌صلاحیت دولت ایران قرار دیگری گذارده شود. این حساب باید به مصرف کمک برنامه همکاری فنی برسد. دولت‌های کشورهای متحده آمریکا و ایران مجاهدت خواهند نمود که هدف‌های برنامه همکاری فنی که به موجب این یادداشت به موقع اجرا درآمده و پیشرفت‌هایی [را] که دراین زمینه حاصل می‌شود، لااقل سالی یک بار کاملا انتشار دهند و دولت‌های ایران و کشورهای متحده آمریکا در کشورهای مربوطه خود هرچند وقت به چند وقت، گزارش‌هایی راجع به برنامه همکاری فنی که به موجب این یادداشت انجام یافته منتشر خواهند ساخت که اطلاعات لازم راجع به چگونگی مصرف وجوه، مصالح، لوازم و خدمات را شامل باشد.

برنامه پیشنهادی در تاریخی که دولت ایران موافقت خود را با برنامه پیشنهادی اعلام می‌نماید به موقع اجرا گذارده شده تا سه ماه بعد از تاریخی که هر یک از دولتین قصد خود را راجع به خاتمه دادن به این برنامه به طرف دیگر کتبا ابلاغ می‌نماید به قوت خود باقی خواهد بود. چنانچه برنامه پیشنهادی همکاری فنی و طرز اجرای آن که در این یادداشت پیشنهاد گردید برای دولت جناب عالی قابل قبول باشد، خواهشمند است آن جناب موافقت خود را به نمایندگی از طرف دولت ایران به دوستدار ابلاغ فرمایند.

متمنی است آن جناب مراتب احترامات فائقه دوستدار را بپذیرد.

ایران از ما پول خواهد گرفت

محققا یک چیزی زیر این موضوع پنهان است که ما باید زحمت بکشیم، التماس بکنیم تا ممالک محتاج را وادار به قبول کمک مادی آمریکا بنماییم. کم‌کم ما به این موضوع پی می‌بریم که گرفتن نیز همان اندازه توفیق و افتخار دارد که بخشیدن و بسیاری از مواقع دادن سخت‌تر از گرفتن است. چقدر حرارت و فعالیت مصرف شد تا بالاخره ایران را متقاعد کردند که قبول ۲۳ میلیون دلار از ماده چهار (M.S.A (Mutual Security Act برای او مفید است و از طرفی باید از دکتر مصدق متشکر باشیم که توانست عقیده مردد خویش را کنترل کند و حالا به سفیر کبیر هندرسن اطلاع داده که حاضر است هرگونه کمک از پول نقد تا اجناس، از هر قبیل باشد قبول کرده به مصرف عمومی برساند.

علت اصلی تمام این معطلی و عدم موافقت‌های اولیه در خصوص قبولی مقررات M.S.A این بود که طبق آن مقررات، ‌ممالکی که کمک می‌گیرند باید رسما قول و وعده بدهند که برای تقویت جبهه دفاعی جهان آزاد کوشش می‌کنند. این عبارت به نظر ایرانیان برای استقلال‌شان تهدیدآمیز است. چون موجب خواهد شد که سیاست «بی‌طرفی» ایران به کلی خنثی شود و از آن جایی که ایران در سرحد روسیه شوروی واقع شده، طرز استقلال و علت سیاست احتیاط دولت منطقی به نظر می‌رسد. اما اشکال اینجا است که ایران استناد کرده که چون منشور ملل متحد را قبول دارد و آن را رسما امضا نموده، همین موضوع برای تامین منظور M.S.A کافی به نظر می‌رسد در صورتی که خود شوروی و تمام ممالک دست‌نشانده او نیز ملحق به منشور هستند. پس این نمی‌تواند بزرگ‌ترین و مهم‌ترین وعده از طرف یک مملکت گیرنده کمک نظامی باشد و اگر این روشی است که تمام ممالک قبلی نیز عمل کرده‌اند به طور تحقیق قوانین و مقرراتی که برای Mutual Security Funds از کنگره گذشته مثل این که با آب شسته باشند همه از بین رفته است.

به هر صورت دولت ایران از قرارداد Mutualsecurity funds چیزی به عنوان کمک نمی‌گیرد و تازه یکی از مواد Mutual Security Act کاملا راه فرار را برای رییس‌جمهور بازگذاشته چون به او حق می‌دهد به هر ملتی که برای «صلح جهانی و مفهوم خوب بین‌المللی موثر است»، کمک اقتصادی و مالی برساند. حال خود این موضوع که آیا دکتر مصدق چنین کاری کرده یا نه خود مطلبی است علی‌حده ولی آنچه محرز می‌باشد این است که برای ایران یک وضع استثنایی قائل شده‌اند، لذا هر کسی می‌داند که این موضوع ابدا ربطی به مساله نفت ندارد و به هیچ وجه نمی‌توان این عذر را به عنوان یک عذر موجه قبول کرد.

یک قسمت کوچکی از جواب سفیر کبیر هندرسن لازم است در این جا ذکر شود، او می‌گوید: «هر کمکی که آمریکا به ایران می‌دهد دولت ایران کوشش خواهد کرد که به مصرف‌ ملت ایران برسد.» تاکید جمله روی کلمه ملت است که در این جا معنی می‌دهد فقیر است یا به زبان بهتر کنایه‌ای است برای طبقه فاسد حاکمه ایران.

مقاله مندرج در مجله اکونومیست

وزارت امور خارجه

جناب آقای نخست‌وزیر

ترجمه شرحی که مجله اکونومیست چاپ لندن در شماره مورخ ۱۲ ژانویه ۱۹۵۲ راجع‌به پیشنهادات بانک بین‌المللی و کمک اصل چهارم ترومن نوشته و توسط سفارت کبرای شاهنشاهی ایران در لندن به وزارت امور خارجه رسیده است برای استحضار به پیوست تقدیم می‌گردد.

حربه مخفی دکتر مصدق آلتی است برای آن که زمین زیر پای مردم را خالی کند. در هفته اخیر بسیاری از مخالفین او گمان می‌کردند که او را گیر انداخته‌اند، زیرا وی نامه‌ای به واشنگتن نوشته [و] پیشنهاداتی را که دو نماینده بانک جهانی در ایران برای فروش نفت ایران کرده بودند رد کرد. شرکت ملی ایران در مقابل دویست میلیون ریال مخارج فقط سی و پنج میلیون ریال نفع خالص به دست می‌آورد. از این رو بسیاری از اشخاص تصور می‌کردند پیشنهاد بانک حسن تلقی خواهد شد، گفته می‌شود که شاه دو بار نماینده‌ای نزد دکتر مصدق فرستاده تذکر داده است که دوستی با آمریکا را در خطر نیندازد.در مدت چند هفته قبل از این قضیه، دکتر مصدق با سفیر کبیر آمریکا مشغول چانه زدن بود تا معلوم شود می‌تواند ۲۳.۴۰۰.۰۰۰ دلاری را که به موجب قسمت اقتصادی برنامه امنیت متقابل کمک ماده چهار امسال از بابت مخارج مستشاران و تعلیم‌‌یابندگان و مواد، برای وی (یعنی دکتر مصدق) فراهم است، بگیرد یا نه. این طرح معطل مانده بود، زیرا قانون آمریکا مقرر می‌دارد مللی که به موجب قانون مزبور کمک نظامی دریافت می‌کنند باید «نیروی دفاعی جهان آزاد» را تقویت نمایند، ولی دکتر نمی‌خواست چنین تعهدی بکند. ظاهرا بنا شده است ایران از این شرط معاف باشد. دکتر مصدق کمک نظامی را نپذیرفته است، ولی مشورت اقتصادی را خواهد پذیرفت. دو کشور موافقت کرده‌اند بر این که میان دو عضو ملل متحد «این موضوع هیچ تعهدی سوای تعهدات فنی نداشته باشد.»هدیه ۲۳.۴۰۰.۰۰۰ دلار برای کشوری که مانند ایران گرفتار مشکلات مالی است خبر مطبوعاتی مهمی است، ولی لزومی ندارد به عامه در ایران گفته شود که هیچ قسمت این پول وارد خزانه دولت نمی‌شود و برای تکمیل این گونه برنامه لازم است قبلا با مشورت مستشاران خارجی موافقت شود و از آن گذشته کشور دریافت‌کننده برای اجرای آن صرف پول و همت بنماید. تجربه مستشاران قبلی چنین بوده است که کابینه‌های ایران هیچ یک از این دو شرط را به آسانی اجرا نمی‌کنند، اما عجالتا دکتر مصدق موفقیت دیگری یافته است و مخالفین سیاسی خود را خاموش کرده. یک نکته‌ای که باید بر اثر این قضیه مورد توجه قرار گیرد، آن است که آمریکایی‌ها با وجود بعضی تجربیات ناگواری که در ضمن تماس با دکتر مصدق داشته‌اند هنوز معتقدند که خوب است از او پشتیبانی کنند، زیرا ممکن است معامله با جانشین او از این نیز مشکل‌تر باشد.

از نیویورک تایمز

در حالی که ایران از بستن پیمان اجتناب می‌ورزد موفق به کسب کمک آمریکا می‌شود.

ایران با خودداری از قرارداد تضمینی، بی‌طرفی خود را حفظ می‌کند، زندگی نخست‌وزیر مورد تهدید قرار گرفت.

البین راس (Albion Ross)

امروز باز هم دکترمحمد مصدق نخست‌وزیر ایران هنگامی که برنامه کمک‌های فنی آمریکا (ماده چهار) در ایران به مرحله اجرا گذاشته شد بدون تن دادن به امضای یک قرارداد تضمینی حرف خود را پیش برد و موفق به دریافت کمک فنی آمریکا گردید.

یکی از اعضای فرقه فداییان اسلام که مدعی هستند قتل نخست‌وزیر سابق و سایر قتل‌ها به دست آنها بوده است، صریحا نخست‌وزیر کنونی را تهدید به قتل نمود[ه] مگر آنکه دولت فورا رییس این فرقه را که زندانی است آزاد نماید.

در این میان سفیر کبیر آمریکا و مقامات مربوطه ایرانی برای یک قرار تضمینی مشغول مذاکرات بودند. در مکاتباتی که بین طرفین ردوبدل شده دکترمصدق بدون ذکر هیچ یک از تعهدات و موادی که در برنامه دفاع مشترک آمریکا می‌باشد، علاقه جدی ایران را به منشور ملل متحد متذکر گردیده است.

قرارداد تضمینی مربوط به کمک‌های فنی، مساله را آن‌طور که شایع است بغرنج نمی‌نمود بلکه بیشتر از لحاظ به عمل گذاردن این برنامه و قسمت‌های مالی و فنی آن اهمیت دارد. با وجود این و به جای آنکه دو طرف قراردادی را امضا کنند ویلیام وارن، مدیر برنامه اصل چهار ترومن در ایران نامه‌ای به‌صورت فهرست که در آن عملیاتی را که آمریکا به عهده خواهد گرفت و همچنین انتظاراتی که از ایرانیان دارد، تسلیم و این نامه را یک «برنامه پیشنهادی» خواند. قرارهای اصلی در مورد هریک از پروژه‌ها و برنامه‌ها جداگانه بین تشکیلات برنامه چهار و وزارتخانه‌های مربوطه ایرانی گذارده خواهد شد. بدین وسیله هیچ قرارداد کلی به امضا نخواهد رسید و بی‌طرفی ایران مانند سابق مصون می‌ماند.

راه‌های مختلف مورد توجه قرار گرفت

همه‌گونه اقدامی مورد توجه قرار گرفته بود تا لزوم امضای قرارداد فنی را آشکار سازد و شاید بدین وسیله یک شالوده و بنای قانونی برای اجرای برنامه اصل چهار به کار گذارده و همچنین معافیت‌های گمرکی و امتیازات مالی برای بعضی از ماموریت رسمی گرفته شود. نامه مزبور که حاوی این نکات بود، مورد موافقت نخست‌وزیر و کابینه قرار گرفت.

نکته دیگر مراسله آقای وارن متضمن اصول قرارداد تضمینی برنامه و شرایط تبدیل دلار به ریال می‌باشد. برنامه مزبور مبلغ ۱۰ میلیون دلار مخارجی را که باید توسط ادارات و کمیسیون‌های مختلط ایرانی و آمریکایی به مصرف تاسیس کلاس‌های کشاورزی، بهداشت عمومی و تعلیمات حرفه‌ای برسد، تضمین می‌نماید.

در میان طرح‌های دیگر که برای مصرف ۱۳میلیون دلار بقیه مورد مطالعه قرار داده شده، طرح ایجاد کارخانه‌ای به منظور بسته‌بندی ماهی در قوطی در بندرعباس، استخراج معادن مختلفه، ایجاد انبار و محل خشک کردن توتون، تکمیل سد کرج، به کار انداختن کارخانجات نساجی، کمک به مدارس کشاورزی و برنامه‌های تحقیقی می‌باشد. کلیه این طرح‌ها قبلا در برنامه هفت ساله ایران که می‌بایستی این پروژه‌ها از درآمد نفت عملی شود پیش‌بینی شده بود.

از نیویورک تایمز ایران و ماده چهار

دولت آمریکا موافقت نموده است که بدون به دست آوردن عهدنامه‌ای رسمی که یکی از شرایط برنامه دفاع مشترک می‌باشد، یک برنامه ۲۳ میلیون دلاری را برای کمک‌های فنی (ماده‌چهار) در ایران به مرحله اجرا بگذارد. عهدنامه دفاع مشترک تایید می‌نماید کشورهایی که از کمک‌های نظامی برخوردار می‌شوند، موظفند در عمل تقویت و دفاع خود و دنیای آزاد سهیم شده و کمک‌های لازم را بنمایند. همچنین این نوع ملل باید در پیشرفت و ترقی دادن حسن نیت بین‌المللی، در فراهم ساختن موجبات صلح جهان و از بین بردن علل کشمکش‌های بین‌المللی و سوءتفاهمات تشریک مساعی نموده و سهیم باشند. با وجودی که در حدود پنجاه کشور این شرایط را قبول نموده‌اند مع‌هذا، دکترمصدق اصرار می‌ورزد که تعهد این شرایط از طرف ایران باعث در خطر افتادن استقلال و بی‌طرفی ایران خواهد شد. تنها نکته‌ای که وی حاضر به قبول و پیروی از آن است، اصول و منشور ملل متحد می‌باشد.اگر دولت آمریکا، با وجود این رفتار، تصمیم بر این کمک فنی محدود گرفته است تنها از لحاظ کمک و بهبود وضع مردم ایران می‌باشد تا هم به ملت ایران و طبقه حاکمه (که دکترمصدق نیز جزو آنها است) ثابت نماید که دنیای آزاد کمال علاقه را - قطع نظر از رفتار دولت فعلی- به ایران دارد و هم ممکن است این موضوع کمکی باشد در رفع سوءتفاهمات که تخم آن توسط دولت ایران و کمونیست‌ها پراکنده شده.این نکته نیز باید برای ملت ایران روشن شود که این کمک فنی قسمت کوچکی از کمک‌های آینده است. قسمت بزرگ‌تر و مهم‌تر این کمک‌ها باید از به کار افتادن سرمایه‌های خصوصی به دست آید. ولی این نکته را نیز نباید از مدنظر دور داشت که کمک‌های بزرگ‌تر هنگامی در دسترس ملل گذارده خواهد شد که کشورهای ذی‌نفع احترامی برای پیمان‌ها و قراردادهای خود قائل باشند. متاسفانه در حال حاضر سیاست و رژیم دکتر مصدق نام ایران را از فهرست اسامی این نوع کشورها خارج نموده اما این قسمت را خود ملت ایران باید ترمیم نماید و چنانچه کمک فنی کنونی سبب تشخیص این امر از طرف ملت ایران شود، ارزش آن بی‌اندازه مهم است.