تاریخ قاجار
امتیاز تنباکو و نتایج آن-۱
ادوارد براون، ایران شناس مشهور انگلیسی به دلیل حضور نسبتا زیاد در ایران و پیوندهای بسیار نزدیک با شماری از شخصیت‌ها و محافل داخلی، از وقایع ایران اطلاعات دقیقی دارد.وی بخشی از کتاب نامدار خود به نام «انقلاب مشروطیت ایران» را به شرح رویدادهای مرتبط با «امتیاز تنباکو و نتایج آن» اختصاص داده است. آنچه در چند شماره می‌خوانید، بخشی از کتاب یادشده است که از چاپ دوم که توسط انتشارات کویر منتشر شده، اخذ شده است.
تاجران تنباکو
ادوارد براون، ایران شناس مشهور انگلیسی به دلیل حضور نسبتا زیاد در ایران و پیوندهای بسیار نزدیک با شماری از شخصیت‌ها و محافل داخلی، از وقایع ایران اطلاعات دقیقی دارد.وی بخشی از کتاب نامدار خود به نام «انقلاب مشروطیت ایران» را به شرح رویدادهای مرتبط با «امتیاز تنباکو و نتایج آن» اختصاص داده است. آنچه در چند شماره می‌خوانید، بخشی از کتاب یادشده است که از چاپ دوم که توسط انتشارات کویر منتشر شده، اخذ شده است. شاید بتوان گفت مصائب و حوادث ناگوار ایران که شش سال بازپسین سلطنت ناصرالدین شاه را تحت‌الشعاع خود قرار داده و سرانجام به هلاک وی انجامید، از هنگام اعطای امتیاز انحصار تنباکو به شرکتی انگلیسی، در ۸ مارس ۱۸۹۰، آغاز گردید.
در تابستان پیش از این تاریخ، شاه برای سومین بار به اروپا سفر کرد. تا این زمان این سفرها، گرچه پرهزینه و بی‌قاعده بودند- زیرا هیچ حاصلی جهت اتباع کشورش نداشتند- اما آسیب خاصی نیز به ایران وارد نکرده بودند. این سال اما، سالی زیانبار بود: شاه حتی قبل آن که در ماه آوریل کشور را ترک کند، در ژانویه ۱۸۸۹ امتیاز گشایش بانک دولتی را با انحصار نشر اسکناس و بهره‌برداری از منابع معدنی، به بارون ژولیوس دو‌رویتر اعطا نموده و یک ماه بعد از آن پرنس دالگورکی توانست امتیاز انحصار پنج ساله راه‌آهن را برای روسیه کسب کند. گویا اینها بسنده نبود؛ چراکه شاه دیگر بار امتیاز لاتاری را به یکی از اتباع خود- که من از نام وی مطلع نیستم - داد و این امتیاز متعاقبا توسط یک سندیکای بریتانیایی به مبلغ چهل هزار پاوند خریداری گردید. پس از مدتی کوتاه، این امتیاز لغو گردید، اما پول سندیکا هرگز بازپرداخت نشد و این امر موجب بی‌اعتباری ایران در بازار بورس گردید. این مساله شاید از نقطه نظر ایران چندان مایه افسوس نباشد، زیرا مطلوبیت بازار بورس غالبا ویژگی شومی داشته و به هیچ روی مفید تلقی نمی‌گردیده است؛ روز دوم سپتامبر، به فرمان مقام سلطنت بریتانیا، بانک دولتی ایران تحت عنوان «بانک شاهنشاهی ایران» تاسیس گردید.
من از شروط حاکم بر این امتیاز و خاصه امتیاز لاتاری، اطلاعی روشن ندارم؛ اما یکی از پیامدهای امتیاز اخیر که نتایج مهم چندی را موجب گشت، بروز اختلاف بین شاه و پرنس ملکم‌خان بود که از ۱۸۷۲ نمایندگی ایران در دربار سلطنتی انگلیس را عهده‌دار بود. در نتیجه این اختلاف، ملکم خان در نوامبر ۱۸۸۹ از مقام وزارت مختار ایران در لندن استعفا داد و محمدعلی خان علاءالسلطنه جایگزین وی گردید. در ۱۳ سپتامبر ۱۸۸۹ شاه از مرز ایران گذشته، ۲۰ اکتبر به پایتخت وارد شد؛ در حالی که پزشک جدید فرانسوی خود، دکتر فوریه (Feuvrire)- که من روشنگری بسیاری رخدادهای پایتخت ایران طی سه سال بعد را مدیون کتاب برجسته‌اش «سه سال در دربار ایران» (Trois Ans a lacour de perse) هستم- و منادی بزرگ «اتحاد اسلام»، سیدجمال‌الدین را به همراه داشت که اولی را از پاریس و دومی را از مونیخ آورده بود.حال به سال ۱۸۹۰ که چنانکه گذشت، می‌توان آن را سال آغاز خطرات و بلایایی گفت که کماکان ایران را تهدید می‌کند، بازمی‌گردیم. دکتر فوریه در ۱۴ آوریل همان سال چنین نوشت: «امتیاز پشت امتیاز، عن‌قریب ایران کاملا در دست بیگانگان قرار خواهد گرفت.» بانک شاهنشاهی ایران طرح جاده‌ای کالسکه‌رو از اهواز به تهران را در دست گرفته و حقوق معدنی این طرح را به شرکتی جدید به نام «شرکت معادن بانک ایران» واگذارد که به هر صورت چهار سال بعد انحلال یافت. سایر امتیازات که همگی به سوی همان نتیجه سوء قرار دادن ایران در کف بیگانه در ازای سودی نسبتا اندک و آنی برای شاه و درباریان و زیان‌های عظیم برای مردم و منابع ثروت‌های موجود یا بالقوه ایران تمایل داشتند، تقریبا در همان دوره واگذار گردیدند. این امتیازات در اثر عالی لورینی (Lorini)، تحت عنوان «اقتصاد معاصر ایران و مسائل مالی آن» به طور کامل مورد بحث قرار گرفته‌اند، اما این امتیاز تنباکو بود که به نتایج بسیار خطیری منجر گشت و حال اختصاصا مورد بحث قرار خواهد گرفت.
چنانکه گذشت، این امتیاز در ۸ مارس ۱۸۹۰ اعطا گردید، اما مذاکرات مقدماتی آن به احتمال زیاد یک سال قبل، هنگامی که شاه در اروپا بود، آغاز شده بود. طبق این امتیاز به صاحبش آقای جی.اف.تالبوت (G.F.Talbot)، کنترل کامل تولید، فروش و صدور کل تنباکوی ایران به مدت پنجاه سال واگذار شد و در مقابل وی تعهد نمود که سالانه اجاره‌ای معادل ۱۵ هزار پاوند به اضافه یک چهارم سود سنواتی، پس از پرداخت تمامی هزینه‌ها و کسر پنج درصد سود سرمایه، به شاه یا حکومت ایران بپردازد. سرمایه این شرکت که تحت عنوان «شرکت تنباکوی شاهنشاهی ایران» تاسیس گردید، متشکل بود از ۶۵۰ هزار پاوند که به ۶۴۷۴۰ سهم عادی - هر یک معادل ۱۰ پوند و ۲۵۰۰ سهم بنیانگذاران- هر یک به بهای یک پاوند- تبدیل گشت. جهت پی بردن به میزان سود مورد انتظار این شرکت، کافی است به مطلبی که طی اعلامیه مورخه ۳ نوامبر ۱۸۹۰ آن آمده بنگریم: «سود سهام بنیانگذاران سالانه پرداخت نخواهد گردید تا ۱۵ درصد سود سهام عادی پرداخت گردد. آن گاه سود باقیمانده به طور مساوی بین سهام عادی و سهام بنیانگذاران تقسیم خواهد شد.» انتظارات صاحب امتیاز از مندرجات اعلامیه که در آن سود نهایی سالانه ۵۰۰ هزار پاوند و کل سود نهایی متعلق به شرکت ۳۷۱۸۷۵ پاوند برآورد شده، هر چه بیشتر آشکار می‌گردد. طبق مفاد این اعلامیه، «از تجارب حاصله در اداره انحصار تنباکوی ترک (Tukish Regie)، موسس ۱۸۸۴، استفاده گردید و در حالی که حق‌الامتیاز قابل پرداخت توسط آنان- یعنی شرکت تنباکوی ایران- تنها ۱۵ هزار پاوند در سال است، اجاره‌بهای سنواتی پرداختی شرکت ترک ۶۳۰ هزار پاوند در سال بود. حال آن که مدت امتیاز شرکت ترک تنها ۳۰ سال و دوره امتیاز شرکت ایرانی ۵۰ سال است و شرایط کاری این شرکت به مراتب مطلوب‌تر.»
ارسال نظر