سیدمحمدعلی جمالزاده، نویسنده نامدار ایرانی که بیشتر به صنعت داستان‌نویسی‌اش مشهور است، کتاب ارزنده‌ای درباره اقتصاد ایران دارد. این کتاب به نام گنج‌ شایگان را می‌توان منبع و ماخذ بسیاری از پژوهش‌های تاریخ اقتصاد ایران دانست. آنچه می‌خوانید فصلی از کتاب تحت عنوان «گمرک» است.

تا سال ۱۳۱۷(ه.ق) تمام گمرکات ایران به اجاره داده می‌شود و در همین سال از ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۷ وجه اجاره عبارت از سه کرور تومان بوده است (سیصدهزار لیره انگلیس).
در ماه ذی‌القعده 1317 اصول اجاره منسوخ شد ولی نه در تمام ایران، بلکه فقط در دو ولایت آذربایجان و کرمانشاه. و چون نتیجه این کار مساعد و خوب شد سال بعد اصول اجاره گمرک در تمام ایران منسوخ گردید و حق گمرک صادرات و واردات که به موجب فصل سوم از عهد نامه تجارتی ترکمن چای (6شعبان 1243)صدی سه از اتباع داخله و صدی پنج از اتباع خارجه بود مستقیما به حساب دولت اداره شد.
در رجب ۱۳۱۹ یک قراردادی مابین دولتین ایران و روس بسته شد که تعرفه گمرکی را تغییر داد. قرارداد مزبور در رمضان ۱۳۲۰ تصدیق و در ذی‌القعده ۱۳۲۱ به موقع اجرا گذارده شد. مطابق عهد‌نامه که در ۷ رجب ۱۲۷۳ با دولت انگلیس بسته شده بود مال التجاره این دولت حق مال التجاره دول کامله الوداد را می‌داد معهذا یک عهدنامه دیگری با دولت ایران بسته شد و مطابق این عهدنامه جدید که در ماه صفر ۱۳۲۱ امضا شد حق گمرکی که از مال‌التجاره انگلیسی گرفته می‌شود باید معادل حقی باشد که از مال التجاره روسی گرفته می‌شود و در تغییراتی که بعدها در تعرفه گمرکی ایران به عمل خواهد آمد دولت انگلیس نیز مثل روسیه حق رای خواهد داشت. بنا بر احصائیات گمرکی ایران حقوق مال‌التجاره وارده از روسیه به ایران و حقوق صادرات ایران به خاک روسیه به قراری است که در ۱۲رمضان ۱۳۲۰ بین دولتین ایران و روس مقرر شده و همین قرارداد ماخذ حقوق گمرکی است که از کلیه مال‌التجاره وارده و صادره بین ایران و ممالک کامله الوداد گرفته می‌شود. ولی با دولی که دولت ایران ترتیب مبادلاتی موافق با دول کامله الوداد ندارد حقوق گمرکی دو مساوی آن است که در تعرفه مذکور است و هرگاه دولت ایران به واسطه مناسبات کامله الودادی بعضی امتعه را معاف کرده باشد با سایر دولی که این مناسبات ملاحظه نشده از آن مال‌التجاره از قرار قیمت صدی ده حقوق می‌گیرد.واحد اوزان که در گمرک ایران معمول است من تبریز ۶۴۰ مثقال است که معادل با ۸۰۲۸ گیر و آنکه و دو کیلوگرام و ۹۷۰گرام فرانسه است (در فصول آتیه مفصلا در خصوص اوزان و مقادیر و پول ایران صحبت خواهیم داشت). اوزان مال التجاره که در تعرفه مذکور است وزن خالص است مگر در بعضی که قاعده بر آن جاری شده که با ظرف محسوب شود.
وزن خالص مال را اعم از وارد یا صادر به میل صاحب مال معین می‌کنند یعنی یا وزن مال را عاری از لفافه و ظرف معین می‌نمایند یا تخمینا از روی قرارداد معمولی معین و مشخص می‌کند مثلا:
۱ - وزن خالص ظروف چینی و بدل چینی و بلور و آینه بدون قاب و جام پنجره را از قرار صدی ۴۰وزن با ظرف معین می‌کنند.
2 - برای سایر امتعه اعم از اینکه در صندوق یا در پیپ باشد بیست درصد،
۳ - وزن ظرف سبدی یا لفافه چرمی را از قرار هشت درصد، ۴ - وزن حصیر ولیسه و سایر لفافجات را از قرار صدی ۳ کسر می‌گذارند.
ولی هر گاه ظرف تمام مال را فرا نگرفته باشد مثل بعضی تخته بندی‌ها که دور مال می‌کنند وزن آن را از روی تعرفه فوق محسوب نمی‌دارند.
مراکز تجارتی مهم که دارای گمرک است از قرار ذیل است: