روابط ایران و آمریکا در عهد قاجار - بخش پایانی

نامه ریاست وزرا به وزیرمختار ایران در واشنگتن

به آقای علایی تلگراف شود. به تاریخ سه شنبه ۲۳ عقرب/۱۵ نوامبر در مجلس راجع به امتیاز «خوشتاریا» که مدارج قانونی را طی‌ نکرده و به تصویب مجلس نرسیده است مذاکرات به عمل آمده و از این‌جانب سوال شد که دولت در این باب چه اقدام کرده است. جواب داده شد چون امتیاز مزبور برخلاف قانون اساسی بوده و به‌ تصویب نرسیده است، دولت آن را ملغی و غیر معتبر می‌داند و حقی‌ برای صاحب امتیاز شناخته نشده است و هر وقت در این باب‌ اظهاری شده دولت دلایل خود را کاملا خاطرنشان نموده است.

نامه ریاست وزرا به وزیرمختار ایران

فوری به آقای علایی تلگراف شود. تلگراف ۵۶ واصل‌ شد. فورا با کمیسیون خارجه مشغول مذاکره شدم. امید است امروز اساس امتیاز به تصویب مجلس برسد. مطلبی که فوق العاده مهم است، نرسیدن‌ حقوق قشون است که به هیچ‌وجه نمی‌توان تا ده روز دیگر آنها را به‌ وعده و مهلت اقناع نمود و مسلما تولید زحمات بزرگ خواهد شد، جدیت نمایید لااقل تا میزان یک میلیون دلار به فوریت و در جواب این‌ تلگراف برسانید که زحمات و اقدامات این چند وقت به هدر نرود. با کمال بی‌صبری منتظر جواب فوری جنابعالی هستم.

نامه رییس کل مالیه ایران به ریاست وزرا

مقام منیع ریاست وزرای عظام، مستر مورگان شوستر بابت خدماتی که در دومین سال ماموریت خود به‌سمت مامور مالی دولت‌ ایران و مخصوصا راجع به مذاکرات اعطای امتیاز نفت و تحصیل‌ قرضه در آمریکا انجام داده و مخارجی که نموده است مبلغ ۱۵ هزار دلار از دولت علیه مطالبه می‌کند. مشار الیه به موجب یک فقره قرارداد غیررسمی که مطابق آن می‌بایست سالانه ۱۵ هزار دلار یا صد و یک نیم هر مبلغ قرضه را که تحصیل می‌شد به‌عنوان حق الزحمه‌ از دولت ایران دریافت خدمت نموده و به عقیده دوستدار خدمات او از روی کمال صمیمیت و به نفع ایران بوده است و اینک از دولت علیه تقاضا دارد خدماتی را که به‌سمت فوق‌الذکر انجام داده است شناخته و فقط قسمتی از آنچه را انتظار دریافت‌ داشته (و به ملاحظه نوع خدماتی که کرده است کاملا معتدل و متناسب به نظر می‌رسد). به مشار الیه بپردازند. کیفیت قضیه ذیلا از لحاظ محترم می‌گذرد.

در سوم نوامبر۱۹۲۱ در تعقیب چند جلسه مذاکرات با مستر شوستر آقای میرزا غلامحسین خان علا مشار الیه را راضی نمودند که‌ به‌سمت مامور مالی دولت علیه در آمریکا ایفای وظیفه نماید و فورا به طهران تلگراف و اجازه خواستند با شرایطی (که از قرار مذکور خود مستر شوستر پیشنهاد کرده بود)یعنی با شرط پرداخت صدی‌ ۲/۱/۱ هر مبلغ قرضه که تا حدود ده میلیون دلار تحصیل می‌شد یا (در صورت عدم تقاضا یا عدم تحصیل قرضه)به شرط تادیه ۱۵ هزار دلار بابت حقوق و مخارج، مستر شوستر را استخدام نمایند. در آن موقع انتظار نمی‌رفت که ترتیب تحصیل قرضه یک سال تمام طول‌ بکشد. در قرارداد قید شده بود که ۱۵ هزار دلار حداقل مبلغی است‌ که دولت ایران بابت خدمات مرجوعه به مستر شوستر خواهد پرداخت‌ اعم از آنکه مدت خدمت یک سال تمام با کمتر از یک سال باشد. از طرف دیگر اگرچه در تلگرافاتی که بین ریاست وزرای وقت و آقای میرزا حسین خان علا راجع به خدمت علاوه بر یک سال پیشنهاد یا اشاره نشده بود مع هذا مستر شوستر قرارداد را این قسم‌ تلقی می‌نمود (و همان طور هم دستور داشت) که در ازای خدمات خود سالانه حداقل ۱۵ هزار دلار حق دریافت حقوق خواهد داشت. چون‌ فوری و ضروری می‌دانستند همان روز مخابره تلگراف به طهران‌ تصدیق نامه استخدام مستر شوستر به‌سمت مامور مالی تحریر و ریاست وزرای وقت نیز به موقع خود جواب آقای علا را دایر به قبول‌ استخدام شوستر با شرایط فوق تلگرافا صادر نمودند.

نظر به اصلاحات و تغییرات متعددی که دولت علیه در مذاکرات‌ اعطای امتیاز و تحصیل قرضه مصلحت می‌دیدند مدت خدمت مستر شوستر ادامه یافت. این را هم باید متذکر بود که مشار الیه اقلا در ظرف مدت سه سال خدمات بسیاری را که قرارداد منعقده ایجاب‌ نمی‌نمودند جهت سفارت ایران در واشنگتن انجام داده و هنوز هم‌ دولت علیه استعفای او را از ماموریت مالی خود نپذیرفته است. رد قطعی اعطای امتیاز و تحصیل قرضه مطلقا ناشی از غفلت و مسامحه مستر شوستر یا به سبب کوتاهی او از انجام تقاضاهای دولت ایران‌ نبوده و مشار الیه خدماتی را که دولت علیه از او انتظار داشت و اساسی می‌دانست کاملا انجام داده است. مستر شوستر بابت یک‌ میلیون دلار مساعده دریافتی دولت ایران مبلغ ۱۵ هزار دلار حق الزحمه گرفت ولی باید به خاطر داشت که مشار الیه راجع به‌ اعطای امتیاز نظر تربیت یک فقره قرضه(۱۰) میلیون دلاری را فراهم‌ ساخت که در صورت تحصیل حق الزحمه او از آن بابت، به یکصد و پنجاه هزار دلار بالغ می‌شد.

مدت ۲ سال مستر شوستر به‌سمت مامور مالی از دولت ایران‌ تصمیمات گرفته و اجرا می‌نمود. مشار الیه چون یقین داشت که به‌ موجب قرارداد منعقده در مقابل هریک سال خدمت ۱۵ هزار دلار دریافت خواهد نمود و درعین‌حال خدماتی انجام داده است که در مواقع عادی چند برابر مبلغ مزبور برای او عایدی می‌داشت لذا از دولت علیه تقاضا دارد حداقل مبلغی را که بابت سال دوم خدمت‌ حق صریح خود می‌داند به او بپردازند. دوستدار از نوع و قیمت خدماتی که مستر شوستر جهت دولت‌ ایران انجام داده است مطلعم. مشار‌الیه یکی از اشخاص معدودی‌ است که در آمریکا بیش از هرکسی در مقابل خدمات خود حقوق‌ می‌گیرند و از کامل ترین و لایق‌ترین آنها به شمار می‌رود. مستر شوستر با صمیمیتی که به ایران دارد خدمات خود را با نهایت فداکاری‌ انجام داده و گمان نمی‌کنم راجع به اصالت عملیات او تردیدی‌ داشته باشند. نظر به مراتب فوق مستدعی است هیات وزرای عظام‌ مطالبات مشار الیه را با نظر مساعد تلقی و به عنوان اعتبار مفروض هرچه زودتر قرار پرداخت آن داده شود.