گاهشمار
مصر، تمدنی در کرانه نیل
در اواخر نوامبر سال ۱۹۲۲هاوارد کارتر، باستان شناس انگلیسی وارد آرامگاه توت آنخ آمون، فرعون مصر شد، اما مصر در دوره باستان در چه جایگاهی در میان قدرت‌های آن دوره قرار داشت؟ مصر باستان تمدنی بود که در کناره رود نیل در شمال شرقی آفریقا برای بیش از ۳۰۰۰ سال- یعنی از سال ۳۳۰۰ پیش از میلاد تا ۳۰ پیش‌از میلاد- رونق داشت. این تمدن طولانی‌ترین تمدن دنیای باستان بود. از نظر جغرافیایی، اصطلاح مصر باستان به محدوده‌ای در دره و دلتای رود نیل اشاره دارد که مصریان باستان در آن می‌زیستند. از نظر فرهنگی این اصطلاح به رسم و آیین مصری‌ها در صحبت کردن، نیایش، فهم طبیعت جهان مادی، سازماندهی دولت، گذران زندگی و سرگرم کردن خویشتن (تفریح) اطلاق می‌شود؛ که این امور با مردم دیگری که مصری نبودند نیز ارتباط دارد.
رود نیل که کانون تمدن مصر باستان بود، از زمین‌های مرتفع بخش شرقی آفریقا سرچشمه می‌گیرد و به سوی شمال - در سراسر طول آنچه امروز سودان و مصر نامیده می‌شود- جریان دارد. در شمال شرقی شهر قاهره امروزی، رود نیل به شکل یک دلتای وسیع منشعب می‌شود که از طریق آن به دریای مدیترانه می‌ریزد. به دلیل باران‌های فصلی در جنوب دورتر آفریقا، رود نیل هر ساله از بستر خود سرریز می‌شد. وقتی سیلاب‌ها فروکش می‌کرد، خاک سیاه حاصلخیزی دشت را فرا می‌گرفت. این پدیده طبیعی و آثار آن بر محیط زیست، مصری‌های باستان را قادر می‌ساخت تا اقتصادی موفق را بر پایه کشاورزی توسعه دهند.
سایر عوامل طبیعی به هم پیوستند تا موجبات ترقی تمدنی بزرگ در منطقه نیل را فراهم آورند. خورشید در آسمان تقریبا بی ابر مصر همیشه می‌تابید و به طور مداوم نور و گرما فراهم می‌کرد. نیل به عنوان یک شاهراه آبی برای مردم، منبعی پایدار از آب حیات بخش و حافظ تمام گیاهان و حیوانات مورد استفاده قرار می‌گرفت. به علاوه موانع طبیعی در مقابل سایر مردمان حفاظت خوبی به عمل می‌آورد. صحرا رو به سوی غرب، دریا رو به سوی شمال و شرق، و تندآب‌ها یا آبشارهای نیل رو به سوی جنوب از حملات مکرر دشمنان جلوگیری می‌کرد.
در این شرایط جامعه‌ای پیچیده و خلاق پا به عرصه وجود نهاد. این تنها جامعه‌ای بود که در این ناحیه برای هزاران سال دوام آورد. هر یک از رقیبان آن به قدرت می‌رسیدند، اما به یکباره اهمیت خود را از دست می‌دادند. در این سرزمین بود که دو نمونه از عجایب هفتگانه جهان پدید آمد: اهرام در جیزه و برج فانوس دریایی در اسکندریه (مصری‌های باستان مقادیر زیادی از مدارک نوشتاری از جمله رساله‌های اخلاقی، متون آموزشی، طومارهای مذهبی و سحر آمیز، شعر عاشقانه خاطره انگیز، داستان‌های حماسی و ... پدید آوردند. مصریان دارای درک عمیقی از ریاضیات و اصول معماری بودند که آنها را قادر می‌کرد، پیش از سال ۲۵۰۰ پ.م، بناهای سنگی عظیمی را به جهان عرضه کنند. تصاویر ماندگار آنها- که حجاری، نقاشی و طراحی شده بود- امروز نیز بازدید‌کنندگان را به سوی خود جذب می‌کند.
مصریان باستان از پاپیروس- که در کناره رود نیل می‌رویید- ورقه‌های صافی تهیه می‌کردند و بر روی این ورقه‌های شبیه به کاغذ متون خود را می‌نوشتند. اولین خط آنها که امروز با عنوان هیروگلیف شناخته می‌شود، به صورت نوعی نوشتار تصویری آغاز شد که در آن نمادها به شکل تصاویرِ قابل تشخیص بودند. آنها مفاهیم پایه‌ای بسیاری را در علم حساب و هندسه و نیز مطالعات پزشکی و دندان پزشکی پدید آوردند؛ و تقویمی را بر اساس مشاهدات خود از خورشید و ستارگان اختراع کردند.
از نظر سیاسی مصر یک قدرت عمده در دنیای باستان بود. اهرام عظیم، خط هیروگلیف، اتاق‌های تدفین زیر زمینی که به دقت تزیین شده‌اند، مجموعه معابد پراکنده و مجسمه‌هایی که اشکال انسانی و حیوانی را ترکیب می‌کنند، تنها نمونه‌های اندکی از بقایای بسیاری است که از مصر باستان به جای مانده است. این آثار به جای مانده از یک جهانِ مرده، در طول قرن‌های پس از مرگ این تمدن، سوالات متعددی را موجب شده و امروز نیز مردم را مجذوب خود می‌کند. در قرن نوزدهم، یعنی زمانی که یک پژوهشگر جوان فرانسوی به نام ژان فرانسوا شامپولیون، خط هیروگلیف را بر روی سنگ روزتا رمزگشایی کرد و زبان مصر باستان را بازسازی کرد، به بسیاری از سوالات پاسخ داده شد.
سرزمین نیل
بر طبق کتیبه‌ها و اسنادی که باستان‌شناسان کشف کرده‌اند، مصری‌ها سرزمین خود را کِمِت به معنای سرزمین سیاه می‌نامیدند که اشاره‌ای است به خاک سیاه حاصلخیزی که پس از فروکش کردن سیلاب‌های نیل باقی می‌ماند. آنها اصطلاح دیگری را نیز به کار می‌گرفتند، دشرت یا سرزمین قرمز، نامی بود برای شن‌های صحرا که زیر خورشید درخشان می‌سوخت. علاوه بر این، آنها از اصطلاح مصر سفلی برای ناحیه دلتای شمالی و از اصطلاح مصر علیا برای جوامعی که در کناره رود به سوی جنوب تا اسوان قرار داشتند، استفاده می‌کردند.فراوانی آب رود نیل و مدیریت دقیق مصری‌ها در خصوص نهرهای آبِ ضروری و سیستم آبیاری، ضامن یک جامعه کشاورزی شکوفا شد. گیاهان متنوعی که می‌روییدند و کشت می‌شدند، می‌توانستند برای اهداف بسیاری مانند خوراک، پوشاک و سرپناه مورد استفاده قرار گیرند. همچنین رودخانه منبع ماهی بود و در اوایل حرفه ماهیگیری بر مبنای آن ایجاد شد. گِل موجود در کناره‌های رود ماده خامی بود برای صنعت سفالگری -صنعتی که به خوبی دایر بود- و نیز برای تولید آجرهایی که در ساخت‌وساز به کار می‌رفت. برای کشتیرانی در نیل، مصرهای یاد گرفتند که تمامی انواع قایق را بسازند. زمین حاوی طیف وسیع و متنوعی از مواد معدنی بود، مانند انواع مختلفی از سنگ، گوهرهای نیمه قیمتی، نمک‌ها و فلزاتی چون طلا، مس و تا حد کمتری نقره. مصریان این منابع را خاک‌برداری، استخراج و فرآوری می‌کردند. تجارت با کشورهای دیگر به تولید محصولاتی انجامید که در مصر یافت نمی شد.
دیوید پیتر سیلورمن، ترجمه زهره دودانگه
ارسال نظر