ایران و جامعه ملل

نیلوفر کسری- ۱۵ نوامبر سال ۱۹۲۰ «جامعه ملل» که در پی جنگ جهانی اول برای جلوگیری از وقوع جنگ دیگری ایجاد شده بود با شرکت نمایندگان ۴۱ کشور و بدون حضور آمریکا و روسیه نخستین جلسه خود را در شهر ژنو تشکیل داد. جهان تا پیش از سال ۱۹۱۴م جنگی به وسعت و ویرانگری جنگ جهانی اول تجربه نکرده بود. شوک شدید ناشی از زیان‌های این جنگ قدرت‌های بزرگ را به این فکر انداخت تا پس از خاتمه جنگ، نظام جدیدی را مستقر سازند که تداوم صلح و امنیت بین‌المللی را تضمین کند.

در خلال جنگ جهانی اول، این اندیشه در میان بسیاری از متفکران و سیاستمداران آن دوره رواج یافته بود که اگر دول اروپایی قادر باشند برای حل و فصل اختلافات خود کنفرانس‌ها و مجامعی تشکیل دهند یا سازمانی وجود داشت که می‌توانستند اختلافات خود را در آنجا مطرح سازند هیچ‌گاه جنگی آغاز نمی‌شد. انگلیسی‌ها و آمریکایی‌ها به ویژه از این طرح حمایت می‌کردند، به نحوی که آمریکایی‌ها در دومین سال جنگ، طرحی موسوم به «اتحادیه تقویت صلح» را مطرح ساختند که نهایتا منجر به پیشنهاد برای ایجاد تشکیلاتی جهت تضمین صلح جهانی (طرح جامعه ملل) شد.

پس از خاتمه جنگ جهانی اول نمایندگان ۳۲ دولت جهان در ۱۸ ژانویه ۱۹۱۹م جهت برقراری نظام بین‌الملل در ژنو گرد هم آمدند تا یک سازمان بین‌المللی جهان شمول به عنوان «پارلمان جهانی» تاسیس کنند. در ۹ ژوئن ۱۹۱۹ کمیته‌ای متشکل از نمایندگان دولت‌های شرکت‌کننده در کنفرانس صلح ورسای، به منظور فراهم آوردن زمینه تاسیس جامعه ملل گرد هم آمده بودند. این کمیته تصمیم گرفته بود ابتدا ایجاد جامعه ملل را اعلام نماید، سپس به بررسی موضوعات مربوط به فعال کردن این سازمان بین‌المللی بپردازد. مهم‌ترین هدف تا سیس جامعه ملل «استقرار صلح و امنیت بین‌المللی» بود که پس از جنگ جهانی اول برای جلوگیری مجدد جنگ جهانی لازم به نظر می‌رسید.

در این میان، نگرش ایران به جامعه ملل در واقع احقاق حقوق دیرینه خود بود چرا که ایران در طول قرن ۱۹ به بهانه‌های مختلف مورد مداخلات قدرت‌های بزرگ آن زمان واقع شده بود، به طوری که در سال ۱۹۰۷م روسیه و انگلیس، ایران را به مناطق تحت نفوذ خود تقسیم کرده بودند و در واقع با این کار نوعی استعمار پنهان یا غیر‌مستقیم را بر ایران اعمال می‌کردند. در طول جنگ جهانی اول نیز با وجود اینکه ایران اعلام بی‌طرفی نمود، کشورهای متخاصم به این بی‌طرفی احترام نگذاردند و متفقین (روسیه و انگلیس) خاک کشور را تصرف کرده و کلیه امور مملکتی را در کنترل خود درآوردند. همین امر سیاستمداران ایران را نسبت به استقلال، حاکمیت و تمامیت ارضی ایران پس از جنگ، نگران ساخته بود. لذا اولویت اساسی ایران پس از اتمام جنگ جهانی اول این بود که ایران به عنوان یک دولت کاملا مستقل شناخته شود و از اعمال نفوذ قدرت‌های بزرگ که ممکن بود به بهانه‌های مختلف اعمال شود از حضور نیروهای آنها در خاک ایران جلوگیری گردد.

در ژانویه ۱۹۱۹م کنفرانس صلح پاریس در کاخ ورسای تشکیل شد و دولت ایران تصمیم گرفت نمایندگانی از طرف ایران اعزام دارد و خواسته‌های خود را به اطلاع دول فاتح صلح برساند. ابتدا وثوق‌الدوله (رییس الوزرای وقت) تصمیم داشت خود در راس هیات عازم این سفر مهم شود. ولی به عللی ترجیح داد، وزیر امور خارجه را به این ماموریت بفرستد. در نتیجه هیاتی از ایران برای شرکت در کنفرانس صلح پاریس به ریاست مشاورالممالک انصاری وزیر امور خارجه و دیپلمات ورزیده و عضویت محمدعلی فروغی ذکاء الملک رییس دیوان عالی کشور و حسین معین‌الوزاره (وزیر سابق) به فرانسه رفتند، ولی دولت انگلستان از پذیرش نمایندگان ایران عذر خواست و متذکر شد کنفرانس، مخصوص کشورهای متخاصم است و ایران رسما در جنگ جهانی اول بی‌طرف بوده است و هر چه دولت ایران بر این نکته پافشاری کرد که در طول جنگ خاک کشورش محل درگیری نیروهای متخاصم شده و خسارت زیاد مالی و جانی متحمل شده است ره به جایی نبرد و دولت انگلستان که خواب تازه‌ای برای ایران دیده بود و می‌خواست با بستن قرارداد ۱۹۱۹ میلادی تمامیت کشور را از بین برده و کشور را تحت‌الحمایه انگلیس کند مقاومت نمود و بر اثر مخالفت دولت انگلیس، کنفرانس صلح پاریس به تقاضاهای ایران ترتیب اثر نداد.

شایان ذکر است که پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷م و واژگون شدن سلطنت تزاری دولت انگلستان خود را مالک بی رقیب کشور ایران دید و سعی داشت با انعقاد قرارداد ۱۹۱۹م نوعی نظام مستشاری در ایران ایجاد کند و کشور را غیر مستقیم تحت‌الحمایه خود گرداند.

اما ایران با وجود مخالفت دولت انگلیس بر عقاید خود پای فشرد و از ایجاد جامعه ملل استقبال کرد و به عنوان یکی از اولین اعضای آن سعی کرد در فرآیند خاتمه جنگ و استقرار صلح نقشی فعال ایفا کند. با تشکیل جامعه ملل رسما از دولت ایران دعوت شد در جلسات مجمع شرکت کند. «علیقلی خان نبیل الدوله» کاردار ایران در واشنگتن به عنوان نماینده ایران در دو اجلاس اول جامعه ملل شرکت کرد. در آن زمان ایران به عنوان نخستین و تنها کشور مسلمان در جامعه ملل حضور داشت و در نهایت توانست به عنوان عضو اصلی جامعه ملل پذیرفته شود. هیات نمایندگی ایران، متشکل از «امیر ذکاء‌الدوله غفاری»، «حبیب‌الله شهاب»، «دکتر جلیل خان» به ریاست «ارفع الدوله» در نخستین اجلاس مجمع جامعه ملل در سال ۱۹۲۰م حضور داشتند.