بررسی مشاغل جامعه روزگار صفویان در کتاب «تحفه سامی»
پیشه هایی که فراموش شدند
ع. روح‌بخشان- اگرچه هیچ تحقیق یا تالیفی که به‌طور مستقیم به انواع مشاغل جامعه روزگار صفویان پرداخته باشد وجود ندارد، اما به‌طور غیرمستقیم و از لابه‌لای منابع دیگر می‌توان تا حد زیادی به نوع و تقسیمات مشاغل آن دوره پی برد. یکی از مهم‌ترین این منابع «تحفه سامی» است که توسط سام میرزا فرزند شاه اسماعیل در حدود سال ۹۶۰ تالیف شده است. این اثر که تذکره شاعران ایران است، در صحیفه‌های مختلف خود به ذکر مراتب اجتماعی شاعران می‌پردازد، که براساس آن، حرفه‌های رایج در آن روزگار اعم از مناصب دیوانی و پیشه‌های بازاری را می‌توان باز شناخت.
***
مدار اجتماع ایرانی تا چند دهه پیش بر کشاورزی و پیشه‌وری و صنایع بومی برپا و استوار بود. معمولا از یک مسجد جامع (مرکزی)، چند راسته بازار، چند میدان برای منظورهای مختلف، تعدادی بازارچه، شمار قابل توجهی کوچه و کوی و برزن و دم و دستگاه حکومت تشکیل می‌شد، که ربض یا شارستان پیرامون آنها را می‌گرفت، و همه آنها درون برج و بارو محصور بودند.
خیابان، به شکل امروزی وجود نداشت و از اداره و شعبه و دایره و کمیته و کمیسیون و دفتر و دستک و وزارتخانه و مانند اینها خبری نبود. مردم با تشکیلاتی بسیار ساده و اندک راه زندگی را می‌پیمودند و مملکت و اجتماع، راحت و خوب- و فارغ یا عاری از دوندگی- اداره می‌شد.
ورود شیوه زندگی فرنگی در اواخر روزگار قاجار و همه دوره چیرگی خانواده پهلوی، نظام زندگی اجتماع را درهم ریخت، و کسب‌وکار به شیوه سنتی ارزش و اهمیت خود را از دست داد. تا آن هنگام کسب و کار رایج‌ترین امر مشهود در اجتماع بود و به همین علت توجه مردم و حتی محققان به آن جلب نمی‌شد و نیز به همین دلیل هرگز هیچ تحقیقی در این زمینه انجام نمی‌گرفت. بنابر همین علت منابع مکتوب مربوط به کسب و کار در حد هیچ هستند. در عوض، خوشوقتانه، اطلاعات مربوط به کسب و کار به‌طور جنبی و گذرا در منابع دیگر یافت می‌شوند. مثلا در کتب تاریخی، ادبی و علمی، از جمله کتاب‌های تنجیم و تقویم- مثل تنکلوشا که اخیرا به همت آقای رحیم رضازاده ملک و به وسیله مرکز پژوهشی میراث مکتوب به چاپ رسیده است- آگاهی‌های درخور توجهی درباره حرفه‌ها و صنایع و پیشه‌وران یافت می‌شود.
یکی از کتاب‌های ادبی ارجمند که حاوی اطلاعات گسترده و کم‌نظیر درباره مشاغل رایج در اجتماع ایرانی به روزگار صفویان است، تحفه سامی نام دارد که سام میرزا (۹۳۳ تا ۹۸۴)، پسر دوم شاه اسماعیل صفوی در حدود سال ۹۶۰ (هنگامی که در زندان برادر به سر می‌برده) تالیف کرده است و سالیان پیش به همت دکتر رکن الدین همایون فرخ تصحیح و چاپ شده، که انتشارات اساطیر در سال ۱۳۸۴ چاپ تازه‌ای از آن عرضه کرده است. این کتاب ارجمند و گرانسنگ در بردارنده آگاهی‌های مختصر و مفید درباره ۷۱۲ شاعر مرد در یک دوره زمانی کمابیش صد ساله است. کتاب تقریبا برحسب مراتب اجتماعی شاعران و طبقات مردم مرتب شده است و متشکل از یک «دیباچه» و هفت «صحیفه» است، به این شرح:
۱. در ذکر سلاطین؛
۲. در ذکر سادات و علما؛
۳. در ذکر وزرا و ارباب قلم؛
۴. در ذکر حضرات واجب التعظیم که شاعر نبوده‌اند، اما شعری می‌گفته‌اند.
۵. در ذکر شاعرانی که به تخلص مشهورند[!]
۶. در ذکر شاعران ترک‌زبان؛
۷. در ذکر طرفه گویان مقبول الکلام.
به این ترتیب مشاهده می‌شود که در میان شاعران، گروه‌های مختلف اجتماعی، از شاه و شاهزاده و امیر و وزیر گرفته تا سید و عالم و کاسب و صنعتگر وجود داشته‌اند، هرچند که در این فهرست از صاحبان حرف صریحا نام برده نشده است، اما چنان‌که خواهیم دید، بیشتر شاعران مذکور در این تذکره پیشه‌ور و صنعتگر بوده‌اند. آماری نسبی که از آنان گرفته شده است، این نظر را نشان می‌دهد. مصحح کتاب برای سهولت کار، اسامی اشخاص مذکور در تذکره را با شماره همراه کرده است.
در این گزارش نخست به شمارش پیشه‌ها و صنایع پرداخته می‌شود و پس از آن عنوان‌های پیشه‌وران و صنعتگران نقل می‌شود.
الف)مشاغل عمومی و مردمی.
آهنگری، ابریشم‌فروشی، باغبانی، برزگری، بزازی، بقالی، بنایی، بیاعی (خرید و فروش/دلالی) ، بیلداری، پالان‌دوزی، پوستین‌دوزی، تاجدوزی، تاجری، تجارت ، تذهیب، تصویر، تعلیم (اطفال) ، تکمه‌بافی، تکمه‌بندی، تکه‌داری، تیرگیری، جولاهی، چماق‌گری، حکاکی، حلوافروشی، حمامی‌گری، خاتم‌بندی، خدمتکاری، خراطی، خرده‌فروشی، خوانندگی، خوشنویسی، خیاطه‌تابی، خیاطی، دستاربندی، دلالی، رمالی، زراعت، زرفشانی، زرکشی، زرگری، زهگیری، سراجی، سرتراشی، سقایی، سوزن‌گری، ، سیراب‌فروشی، شاعری، شبانی، صحافی، صرافی، صیادی، صیرفی، طب/طبابت، طراحی، عسل‌فروشی، عصاری، عطاری، علافی، علاقه‌بندی، عمل‌داری، قپق‌اندازی، قصابی، قصه‌خوانی، کارگری، کاسبی، کاغذفروشی، کبابی، کتابت، کتاب‌فروشی، کتاب‌نویسی، کحالی، کرباس‌فروشی، کسب، کفشدوزی، کلانتری، کله‌پزی، کلیچه‌پزی، کمانداری، کمانگری، کمربافی، کیمیاگری، گل‌کاری، لاجوردشویی/لاژوردشوری، مجلدی، مداحی، مشک‌فروشی، مطربی، معرکه‌گیری، مکتب‌داری، ملایی ، مویینه‌دوزی، نقاری(در استخوان)، نقاشی، والابافی(کسب)، وکالت، یخنی‌پزی.
ب)مشاغل حکومتی.
در این تذکره تعدادی از مناصب و مشاغل دیوانی نام برده شده است: احتساب ، استیفا، اشراف، امارت، امیر/امرا، امیر آخور/میر آخور، انشا، بیتکچی(مامور مالیات)، توشمالی، تولیت، حاکم/حکام، خلیفه(ی قورچیان)، داروغه، دستور(وزیر)، رسالت، رکابدار/رکابداری، ساروقچی، سپاهی‌گری، صاحب(توجیه دفتر دیوان اعلی)، صدارت ، صدر، قابضی(شهر، اردوبازار، ولایت)، قضا، قورچیان، کلانتر، کلانتری، محتسب، مهتر، مهردار، مهمات و معاملات دیوانی، مهماندار، میر طبل‌باز، میر قاضی، ندیمی، نیابت قضات، وزارت، وزیر.
ج)- . . . زاده.
یکی از مراتب اجتماعی، که البته ندرتا با سمت و منصب همراه بوده است، به کسانی تعلق داشته است که پدرانشان در اجتماع صاحب سمت و شأن و منصب بوده‌اند و عنوان آنان با افزوده شدن کلمه«-زاده»ساخته می‌شده است. در تحفه سامی به موارد قابل توجهی از این«مرتبه»برمی‌خوریم: آدمی‌زاده، بزرگ‌زاده، خواجه‌زاده، شاهزاده، شیخ‌زاده، قاضی‌زاده، کدخدازاده، مردم‌زاده، ملازاده، ملک‌زاده، وزیرزاده.
د)پیشه‌وران و صنعتگران. در تحفه سامی، سمت یا پیشه یا صنعت بسیاری از کسانی که به نام شاعر معرفی شده‌اند، ذکر شده است:ابریشم‌فروش، بیلدار، پروانچی، پینه‌دوز، تاجر/تجار، تکلتودوز، تواجی، جاروبی، جراح، چینی‌فروش، حافظ/حفاظ، ، حلاج، خادم، /خدام، خباز، خطاط، خطیب، خواب‌بین، خواص‌گو، خوشنویس، خیاط، دلاک، دهقان، رمال، روستایی، روغنگر، زرکش، زرگر، زهگیر، شغل ، شکرریز، شمشیرگر، شیشه‌گر، صحاف، طباخ، طبیب/اطبا، عالم، عصار، قصاب، قصه‌خوان، قاضی القضاه، قفل‌گر، قوسی، کاتب، کاسب، کاسه‌گر، کتابه‌نویس، کدخدا، کرباس‌فروش، کلیددار(کتابخانه)، کله‌پز، کلیچه‌پز، گلخنی، متولی، محرر، محصل(-برات)، مداح، مدرس، مذهب، مشرف، مشک‌فروش، مصور، معلم، معمار، مفردنویس، منشی، مویینه‌دوز، میخچه‌گر، میوه‌فروش، نقاش، نقیب/نقبا، واعظ، وکیل، یوزباشی.
فن، صنعت، پیشه، هنر و به‌طور کلی کسب و کار، طی قرون متمادی رکن اصلی و عمده زندگی اجتماع در ایران بوده است، یعنی که چرخه اجتماع بر محور کسب و کار می‌گشته است که در همه شئون جامعه مشهود بوده و به دلیل همین شیوع و عمومیت کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته است و حال آنکه شناخت درست و دقیق جامعه و زندگی فردی و اجتماعی ایران از دیرباز تا نیم سده پیش، تنها از راه شناخت شیوه کسب و کار امکان‌‌پذیر است.
خوشبختانه این نکته از چندی پیش مورد توجه قرار گرفته است و برخی از نهادهای عمومی، و نیز تنی چند از محققان منفردا، به پژوهش در این زمینه پرداخته‌اند و مواد درخور توجهی برای تحقیقات وسیع‌تر و عمیق‌تر فراهم آورده‌اند.
ارسال نظر