روایت دیگر
بررسی مهندسی کمان‌های باستانی ایران
مهدی فرشاد- استفاده از انرژی و تبدیل انواع انرژی‌ها به یکدیگر در تاریخ بشری و در تاریخ فنی ایران دارای سابقه‌ای بسیار طولانی است. انسان از دیرینه‌ترین ایام از انرژی ذخیره شده در بدن برای انجام کارهای مکانیکی استفاده می‌کرده است. کاربرد اجسام به عنوان یک وسیله خردکننده یا پرتاب شونده و کاربرد چوب‌دستی مثال‌های اولیه‌ای از استفاده بشر از انرژی پتانسیل و انرژی جنبشی به شمار می‌رود. استفاده از انرژی اجسام ارتجاعی با اختراع و کاربرد کمان آغاز می‌شود. با استفاده از انرژی ذخیره شده در کمان ارتجاعی انسان قادر شد جسمی را به صورت تیر پرتاب کند.از انرژی ارتجاعی در ساختن وسائل دیگر نیز از قدیم استفاده به عمل می‌آمد. مثال دیگر این کاربرد انرژی ساختن سنجاق قفلی‌هایی بوده که در آن به کمک فنر پیچی مقداری انرژی در سنجاق ذخیره می‌شده است. نمونه‌هایی از این قبیل سنجاق‌ها که متعلق به هزاره هشتم قبل از میلاد است در لرستان یافت شده است.به تدریج استفاده از انرژی و تبدیل انواع انرژی به یکدیگر صورت‌های دیگری به خود گرفت. چرخ و انواع ماشین‌های آبی و بادی در ایران که دارای تاریخچه‌ای مفصل هستند، مراحل اولیه استفاده مردمان از انرژی و تبدیل آن را تشکیل می‌دهد. صنعت کمانسازی و هنرکمانداری از دیرباز در ایران سابقه داشته و در تاریخ این کشور نقش عمده‌ای را اجرا کرده است. ابداعات ایرانیان را در کمانسازی و کمانداری باید جزو ابداعات فنی عمده دنیای قدیم به شمار آورد و پیشرفت آنان را در این فن نمونه‌ای از درک مکانیکی سازندگان قدیم دانست.
تاریخ فرهنگ ایران حاوی داستان‌های فراوانی است که در زمینه کمانداری و تیراندازی از دیرباز نقل شده و در قرون نیز پیوستگی داشته است. کمان به صورت یک وسیله مکانیکی در قرون متمادی در جنگ و صلح به کار می‌رفته و علاوه بر آن کمانداری و تیراندازی خود الهام‌بخش بسیاری از آثار ادبی این سرزمین بوده است. آثار نقش‌های تاریخی نیز مبین قدمت کمانسازی و کمانداری در ایران است. ایرانیان در بعضی از دوره‌های تاریخی مثل دوره مادها و اشکانیان در کمانداری و تیراندازی سرآمد مردمان دیگر به شمار می‌آمده‌اند و این خصوصیت نه‌تنها برای آنان شهرت فراوانی کسب کرده بلکه این هنر موجب تغییرات زیادی در حوادث تاریخ آن دوران‌ها نیز شده است. در آثار ادبی و نوشته‌های دیگری که از دوران باستان به جای مانده گفته‌های زیادی در مورد تعلیم و تربیت کمانداران، خصوصیات فیزیکی و روحی آنان و در مورد خصوصیات تیر و کمان و پیکان و صنعت کمانسازی آورده شده است.
شکی نیست که مشخصات فیزیکی کمان و نحوه ساختمان آن در تاریخچه کمانداری و تیراندازی نقش عمده‌ای داشته است. ایرانیان دوره ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی کمان‌هایی مخصوص می‌ساخته و آنها را به کار می‌برده‌اند. کمان‌های دوره ماد و ساسانی و هخامنشی و اشکانی از لحاظ شکل ظاهری و مشخصات مکانیکی با کمان‌های ملت‌های دیگر مثل آشوری‌ها تفاوت زیاد داشته است. بدیهی است که طرح فرم کمان و انتخاب مصالح و نحوه ساختمان آن دخالت اساسی در کارآیی این وسیله داشته و ایرانیان با وقوف به این مطلب در ساختن کمان‌هایی که عمل تیراندازی را به بهترین وجه انجام دهند نکات فنی خاصی را رعایت می‌کرده‌اند. شهرت ایرانیان باستان در کمانداری و تیراندازی معرف موفق بودن آنها در طرح کمان‌های عالی از نظر مکانیکی به شمار می‌رود.
مشخصات یک کمان خوب را که در گفته‌های قدیمی ایرانیان آمده است به‌شرح زیر می‌توان خلاصه کرد.
۱- قدرت زیاد پرتاب تیر
۲- اندازه بودن از حیث طول کلی کمان و جای دست آن
۳- تاب نداشتن
۴- ساییدگی و خوردگی نداشتن
۵- مناسب بودن جنس کمان و زه آن
۶- دقت نشانه روی داشتن
۷- زیاد شل و زیاد سفت نبودن
۸- مناسب بودن وزن
از نظر مطالعه مکانیکی کمان‌ها ضوابط ۱ و ۲ و ۶ و ۸ به فرم و جنس کمان و ضوابط ۱ و ۳ و ۴ و ۵ و ۶ و ۷ و ۸ به نحوه ساختمان کمان ارتباط می‌یابد. کمان‌سازان و کمانداران باستانی با تجربه‌های فراوان در ساختن بهترین کمان‌ها تبحر یافته بوده‌اند. البته در آن دوران‌ها در کمان بازی مانند سایر جنبه‌های فنی و مهندسی اصول تئوریک به طور مستقیم مورد استفاده قرار نمی‌گرفته و طرح و خلاقیت صنعتی به کمک تجربه و درک مکانیکی انجام می‌شده است. با این وصف امروزه می‌توان صنایع طرح‌های مهندسی و فنی دوره‌های باستانی را به کمک قواعد مکانیکی و مهندسی مورد بررسی قرار داد.
در کلیه کمان‌ها در حالت اولیه (قبل از کشیدن زه) همواره مقداری انرژی ارتجاعی ذخیره شده است. از لحاظ ساختمانی معمولا کمان بدون زه را خم می‌کرده و زه را روی آن می‌انداخته‌اند، طوری که زه در حالت اولیه کاملا کشیده بوده و در آن نیروی کششی نسبتا زیادی وجود داشته است. خم کردن کمان و زه اندازی به آن از نقطه‌‌نظر مکانیکی مانند خمش یک عضو فشاری و ایجاد ناپایداری تعادلی در آن است. یک کمان با زه در حالت اولیه دارای تعادل کاملا پایدار نیست و می‌تواند وضعیت دیگر تعادلی را به خود بگیرد. به هر صورت مقداری انرژی ارتجاعی ذخیره شده در حالت اولیه وجود دارد و تفاوت انرژی ارتجاعی نهایی با این انرژی اولیه است که تبدیل به انرژی جنبشی شده و موجب پرتاب تیر می‌شود. هرقدر تفاوت این دو انرژی زیادتر باشد سرعت اولیه‌ای که به تیر داده می‌شود زیادتر خواهد بود. سرعت اولیه تیر با وزن تیر نسبت معکوسی دارد. هر قدر وزن تیر کمتر باشد سرعت اولیه آن به مراتب بیشتر است.
* بخشی از یک مقاله
منبع: «بررسی‌های تاریخی»
مرداد و شهریور ۱۳۵۵ - شماره ۶۴
ارسال نظر