فیل یکی از غنائم با ارزش

یکی از غنائم بسیار باارزشی که در سفرهای جنگی سلاطین غزنوی یا در نتیجه قراردادهای صلح بین آنها و راجه‌های هندی(حاکمان و شاهزادگان هند)به دست می‌آمد فیل‌ بود. این حیوان نه تنها به لحاظ ارزش مادی بسیار بالا، بلکه کاربرد آن در زمینه‌های‌ مختلف به ویژه در مسائل نظامی بسیار چشمگیر و قابل توجه بود. اساسا از این نکته مهم نباید غافل بود که آن حیوان چه در دوره موردنظر و چه در قرون قبل و بعد از آن مختص دربار و دستگاه سلطنت بود. اشاره مورخان به اینکه فیل‌ها «خاص السلطان» هستند تاییدی بر همین‌ موضوع است. در میان شاهزادگان هند داشتن فیل موجب اعتبار بسیار و دلیل عینی قدرت‌ بود. به قول هودیوالا «تعداد فیلی که یک راجه هندی در آن روزگاران داشت، اگر معیار مطلق نبود تقریبا معیار قابل اعتمادی بود بر وسعت قلمرو و عظمت قدرت او. » در دوره غزنوی‌ها به هنگام تقسیم غنائم جنگی حاصل از اردوکشی‌های هند، فیل‌ها خود به خود جزو یک پنجم سهم غنائم پادشاه به حساب می‌آمد. شاهزادگان هند و ایران هر دو همیشه‌ سعی می‌کردند تا فیل‌های آنان به دست اشخاص دیگری نیفتد استفاده بی‌اجازه افراد از آنها در حکم شورش به حساب می‌آمد. دقیقا به دلیل همان اهمیت و جایگاه فیل بود که گاهی‌ سلاطین غزنوی صرفا برای به دست آوردن آن به برخی از ایالت‌های هند حمله می‌کردند. انگیزه سلطان محمود در لشکرکشی به منطقه تانیشر به دست آوردن فیل‌هایی از جنس فیل خاص او موسوم به «صیلمان» بود که برای استفاده در جنگ‌ها بسیار کارساز بودند. در موردی دیگر سلطان طمع در فیل بسیار مشهوری کرده بود که به «چندرای» بدهد، اما چون آن فیل بر اثر تصادف از سپاه چند رای جدا شده و به سپاه محمود پیوسته بود، سلطان‌ به خاطر آن قضیه خداوند متعال را بسیار شکر کرده و نام آن فیل را «خداداد» می‌نهد.

به نظر می‌رسد اهمیت و ارزش این حیوان برای سلاطین غزنوی آنچنان بالا بود که نه‌ تنها در اغلب قراردادهای صلح میان خود با شاهزادگان هند، یکی از موادی که قید می‌کردند تعداد فیل‌هایی بود که باید به دربار غزنویان ارسال می‌شد، بلکه حتی در مواقعی که‌ شاهزادگان هندی امکان پرداخت مبلغ نقد را نداشتند، این امکان به وجود آمده بود که با دادن‌ فیل به جای پول نقد بخشی از خراج مقرر در قرارداد را جبران کنند. مثلا مدتی پس از سال ۹۹۳ هـ. ق نراینپور (در ایالت اتور کنونی) براساس دادن سالانه پنجاه فیل خراج‌ با سلطان صلح کرد و متعهد شد که هرسال افواجی به عنوان سهمیه ایالت به ارتش غزنوی‌ اعزام دارد. پس از سفر زمستانی سال ۳۱۴ هـ. ق نندا راجه کالنجار (نزدیک اللّه آباد کنونی) متعهد شد که نقدا سیصد فیل و سپس هرسال خراجی به سلطان غزنه پرداخت کند.

استفاده و کاربرد فیل در زمینه‌های مختلف

۱. استفاده از فیل در جنگ‌ها

در میان سلسله‌های اسلامی، غزنویان نخستین دودمانی بودند که از تعداد زیادی فیل‌ در جنگ استفاده کردند، آنها استفاده از فیل را از هندیان آموخته بودند. در دستگاه و در نگاه غزنوی‌ها فیل به عنوان بخشی از مهم‌ترین تجهیزات جنگی سپاه به شمار می‌رفت. آنها در تدابیر جنگی جای معینی برای فیل‌ها تعیین نموده بودند. از منظر نظامی پشت فیل‌ جای مناسبی بود که در هنگامه نبرد فرماندهان نظامی بر آن بنشینند و از آنجا میدان‌ جنگ را زیر نظر بگیرند. برای مثال در دوره مسعود هنگامی که در سال ۶۲۴ هـ. ق سپاهی‌ برای عقب راندن ترکان اغوز به نسا اعزام شد خصوصا برای این منظور فیل‌هایی به تمام‌ فرماندهان سپاه داده شد.

استفاده از فیل علیه سواران صحراگرد، سبب تضعیف روحیه آنان می‌شد به خصوص‌ که آنها را در صف مقدم سپاه قرار می‌دادند و آنگاه جهت رهبری حمله به دشمن از آنها استفاده می‌شد. اما همانطوری که کریستن‌سن درباره استفاده از فیل‌ها در عهد باستان‌ می‌گوید: «در پشت سر سواره نظام، فیل‌ها قرار می‌گرفتند. نعره و بو و منظره وحشت‌آور آنها اسب‌های دشمن را می‌ترسانید». سبکتگین دویست فیلی را که در هند به غنیمت گرفته‌ بود در جنگ با فایق و ابوعلی سیمجوری به کار برد

۲. استفاده از فیل به عنوان هدیه باارزش

همچنانکه قبلا نیز اشاره شد، اختصاص فیل‌ها به دستگاه سلاطین غزنوی از یک‌سو و قیمت بسیار بالای آنها از سوی دیگر باعث شده بود که این حیوان تبدیل به یک‌ هدیه بسیار باارزش و مناسب جهت نشان دادن میزان عنایت و توجه سلطان به افراد بالادست مثل خلفای عباسی یا همسطح مثل خوانین ترکان و پادشاهان دیگر یا افراد مورد اعتماد و مقبول پایین‌تر مثل فرماندهان سپاه یا والیان که به مشاغل پرمسوولیت و ویژه‌ای گماشته می‌شدند، شود.

۳. استفاده از فیل در موارد رسمی و تشریفاتی

سلاطین غزنوی علاوه بر آنکه در جنگ‌ها از فیل‌ها استفاده می‌کردند در موارد رسمی و مقاصد تشریفاتی نیز از آنها استفاده می‌کردند. مثلا در مراسم‌ سان از سپاه بر فیل‌ می‌نشستند و بر کم و کیف وضعیت سپاه نظاره می‌کردند. یا هنگامی که سلطان محمود در سال ۲۰۴ هـ. ق می‌خواست عمدا شکوه دستگاه خود را به ایلک نصر و برادرش طغان خان‌ نشان بدهد فرمان می‌داد تا چهل فیل آراسته را با زینتی کامل در محاذات مجلس او به‌ صف کنند و هفتصد فیل جنگی دیگر را در پشت سر آنها به ردیف قرار دهند.

۴. استفاده از فیل در موارد شکار

فیل مرکب مطلوب سلطان مسعود در شکار بود و برای این منظور یک ورقه آهنی‌ حفاظتی بر سر و روی حیوان می‌گذاشتند و مسعود دائما فیلی یراق کرده برای استفاده شخصی آماده داشت.