زمینه‌های اقتصادی انقلاب مشروطه

علیرضا محجوب- خاستگاه اصلی مشروطه؛ یعنی شکل‌دهی اقتصادی بر پایه تولید ملی و رفع تسلط خارجی توفیقی نیافت و قبای کهنه‌ای که بر تن اقتصاد بود، همچنان پوشیده ماند. باید دانست که انقلاب مشروطه در مفهوم اساسی خود یک انقلاب با تمایلات اقتصادی بود. کسانی که موضوع عوامل اقتصادی در شکل‌گیری این انقلاب را مدنظر قرار نداده‌اند، عوامل اصلی شکل‌گیری انقلاب را ندیده‌اند. مورخان در شمارش عوامل منجر به مشروطه، از ۴ عامل و حرکت نام برده‌اند که دو مورد از آنها کاملا اقتصادی بوده است. جنبش تنباکو، افزایش قیمت قند و فلک کردن تجار، حادثه تاسیس بانک استقراضی روسیه و بی حرمتی به مسلمانان و عکس‌های نوز بلژیکی را از جمله علل موثر در شکل‌گیری نهضت ملی ایرانیان خوانده‌اند که مشاهده می‌شود دو عامل اساسی آن اقتصادی بوده است. همچنین کسب علم که نمونه آن را در اعزام افرادی برای یافتن و کشف فرمول چای مشاهده می‌کنیم از جمله گام‌های نخست در شکل‌گیری این انقلاب بود که پایه‌هایش بر محور «مبارزه با استعمار» و اینکه ما «می خواهیم تجارتمان دست خودمان باشد»، بنا شده بود.

بگذارید گامی به عقب بازگردیم. انعقاد عهدنامه‌های ترکمانچای و گلستان بیش از آنکه سرزمین‌های ما را از کشورمان جدا کند، استقلال اقتصادی را از ما گرفت. وضع تعرفه‌های سنگین بر کالاهای ایرانی و در مقابل، دادن امتیازهای گوناگون تعرفه‌ای به روسیه، تجار و بازرگانان ایرانی را به سختی مستاصل کرده بود. در ادامه این روند، اخذ وام‌های کلان خارجی و در مقابل، دادن امتیازهای اقتصادی گوناگون به کشورهای روسیه و انگلستان، تجارت و اقتصاد کشور را کاملاً در اختیار بیگانگان قرار داده بود. در چنین شرایطی، جنبش تنباکو که صددرصد ماهیتی اقتصادی داشت، منجر به لغو یکی از این امتیازها شد. فراگیری این جنبش که مردم، بازاریان، روشنفکران و روحانیون را کنار هم قرار داد، و حتی به دربار نیز کشیده شد، این امید را برای ایرانیان ایجاد کرد که می‌توان در برابر استبداد ایستاد و به پیروزی‌هایی هم رسید. مورخان هیچ گاه جنبش تنباکو را از انقلاب مشروطه جدا نمی کنند، چون به واقع مشروطه آغاز خود را مدیون واقعه رژی است. فراموش نکنیم که جنبش تنباکو صددرصد اقتصادی بود؛ جنبشی که در آن خود تجار انبارهای تنباکو را آتش زدند تا از انحصار این تجارت پر سود آن دوره در دست خارجی‌ها جلوگیری کنند.

زمین‌داران بزرگ، تجار و صاحبان سرمایه که دست خارجی‌ها را در اقتصاد باز می‌دیدند و انواع و اقسام بی‌قانونی‌ها، مصادره‌ها و غارت‌های دولتی را تهدیدی دائمی برای خود می‌شمردند، شاید نخستین آغازندگان جنبش مشروطه بودند. آنها کسانی بودند که می‌کوشیدند تصویر جدیدی از ایران توسعه یافته عصر سلطنتی نمایش دهند.

در اینجا ذکر یک مطلب کاملا ضروری به نظر می‌رسد. استبداد سیاسی هیچ گاه محقق نمی شود، مگر آنکه پایه‌های خود را بر استبداد اقتصادی بنا کرده باشد. انواع و اقسام تضییع حقوق ایرانی‌ها، مصادره‌ها، غارت‌ها و چپاول‌ها در دوران قاجار که از سوی دربار و حاکمان محلی صورت می‌گرفت، راه را بر هر گونه حرکت مفید اقتصادی بسته بود. استبداد اقتصادی که در آن شاه به تنهایی برای اقتصاد تصمیم می‌گرفت و برای منافع شخصی خود، حاضر به اعطای امتیازهای بی شمار به خارجی‌ها بود، روشن ضمیران و بزرگ سرمایه داران را به این نتیجه رساند که ادامه این وضع، به معنای از بین رفتن کامل اقتصاد ملی و تولید ملی است. بد نیست در اینجا اشاره‌ای به نقش بارز سید جمال‌الدین اسدآبادی، قهرمان مبارزه با تسلط بیگانه در کشورهای مسلمان شود که با راه‌اندازی انجمن‌هایی سعی کرد تا مانع از تسلط بیگانگان بر ایران شود که صد البته نهضت ملی یا جنبش ملی ایرانیان نیز پایه و مدل حرکت خود را از اندیشه‌های وی در عروه الوثقی می‌گیرند، هر چند انجمن‌های دیگری نیز در این دوران همچون انجمن غیبی فعالیت‌هایی داشتند.

در همین زمینه باز هم ذکر اشاره‌ای ضروری به نظر می‌رسد. در ایران معاصر، مستشاران فراوانی از کشورهای خارجی به ایران آمدند تا سر و سامانی به اقتصاد ایران دهند، ولی تنها نامی که در این میان می‌درخشد و ایرانیان با احترام از آن نام می‌برند، مورگان شوستر آمریکایی است، اما دلیل این احترام چیست؟ دلیل اصلی این بود که شوستر بزنگاه‌های اقتصادی ایران را شناخت و با تشکیل ژاندارم مالیه و نیز تصحیح تعرفه‌ها، تلاش کرد تا از دخالت بیگانه در اقتصاد بکاهد و زمینه‌های رشد و بالندگی اقتصاد ملی را فراهم کند و نهایتا هم دیدیم که آنچه سبب خروج شوستر از ایران شد همین خارجی‌ها و در راس آنها روسیه بودند.

به مشروطه که بازگردیم، می‌بینیم که همین گرایش‌ها و ریشه‌های اقتصادی در اوان کار، چه نتایج باشکوهی برای اقتصاد ایران به همراه آورد. حاجی امین الضرب ۳۰ تا ۵۰ کارخانه و صنعت را به کشور آورد، و شعار تولید ملی از تمام ایران به گوش رسید. کازرونی‌ها و اسلامیه‌ها فعال شدند. روحانیون مردم را به خرید کالاهای ایرانی و تولید فراخواندند و بعضا حتی کالاهای خارجی را تحریم کردند. حضور زمین داران و تجار و بازرگانان در مجلس اول، تصمیماتی مهم را برای اقتصاد ایران به همراه داشت. روند گرفتن وام خارجی کند شد و متقابلا روند اعطای امتیاز به کشورهای دیگر متوقف شد، اما این دوره چندان دراز نبود و گل همین پنج روز و شش بود. دخالت‌های بیگانگان که به شکل عریان از سوی روسیه در حمایت از محمدعلی شاه به چشم خورد، برخی اشتباهات تاکتیکی در اردوی مشروطه خواهان و مجموعه‌ای از سایر عوامل سبب شد تا شاهد ظهور دورانی موسوم به استبداد صغیر در کشور باشیم و از پس آن، آنچه فراموش شد اقتصاد و تولید ملی بود.

منبع: خبرگزاری کار ایران ـ ایلنا