از کتابت تا چاپ

گروه تاریخ اقتصاد- روزهای ابتدایی فوریه سالروز درگذشت گوتنبرگ است، مردی که صنعت چاپ را با او می‌شناسند. به راستی اگر ماشین چاپ اختراع نشده بود، دانش بشری چه وضعی داشت؟ اختراع او از آن جهت اهمیت دارد که توسط آن بخش بزرگی از تاریخ و تجربیات از شکل دست‌نویس خارج شده و در نسخه‌های بی‌شمار منتشر شدند. با این اختراع بود که سواد و دانش از حیطه طبقات خاص خارج و به امری همگانی تبدیل شد. با توجه به اهمیت این اختراع، در گاهشمار این روز تاریخچه صنعت چاپ را در جهان مرور می‌کنیم، از سده‌های پیش از گوتنبرگ و رشد این صنعت در شکل ابتدایی در چین تا اختراع حروف سربی و سال‌های پس از آن.

بسیاری چاپ و صنایع وابسته به آن را دارای عمری تقریبا پانصد ساله می‌دانند؛ ولی بررسی منابع تاریخی نشان می‌دهد که در شرق دور - چین - از قرن دوم میلادی چاپ به صورت ابتدایی وجود داشته است. فن چاپ توسط چینی‌ها بین سال‌های ۷۱۲ تا ۷۵۶ در بخش وسیعی از سرزمین‌های شرقی به شکل ابتدایی آن با استفاده از چاپ قالبی رایج بود. کشور ما نیز در دوره مغول به واسطه ارتباطات فرهنگی میان مغولان ایران و چین از نشانه‌های اولیه چاپ بی‌بهره نماند؛ اولین اسکناس در ایران در زمان اولجایتو خان مغول در تبریز چاپ و جایگزین مسکوکات طلا و نقره شد. ولی چندان نپایید و با به تعطیلی کشاندن بازار و عدم استقبال پول کاغذی از سوی مردم از دور خارج شد. پرواضح است که کشور ما پس از چین - زادگاه صنعت چاپ - اولین کشوری است که اسکناس در آن به چاپ رسیده است. ولی چرا درمیان ملل صاحب فرهنگ و تمدن ، این چینی‌ها بودند که به صنعت چاپ دست یافتند ؟ در پاسخ می‌توان اشاره کرد که «چینیان... عناصر ضروری چاپ را در اختیار داشتند؛ عناصری مانند

۱- کاغذ و فن تولید آن

۲- مرکب و رنگ

۳- سطوحی که نقش‌ها را روی آن حک و به کاغذ منتقل می‌کردند.

در حدود سال۱۰۴۰ میلادی کیمیاگری چینی به نام پی‌شنگ ظاهرا از گل و چسبی مخصوص ترکیبی به دست آورد و با آن حروف متحرک ساخت و سپس این حروف را پخته و سفت کرد. پی شنگ حروف را کنار هم قرار داد، مخلوطی از رزین، موم و خاکستر روی صفحه فلزی می‌مالید و حروف را به آرامی حرارت می‌داد، پس از انتقال نقش صفحه بر کاغذ و تکثیر آن باز حروف را به آرامی حرارت می‌داد و از هم جدا می‌ساخت. به سبب همین روش ابتکاری است که پی شنگ را مبدع حروفچینی با حروف متحرک می‌دانند.

وجود آثار و نشانه‌های چاپ ابتدایی به کشور چین محدود نمی شود و می‌توان در کشور کره نیز آثاری را که قدمت آن به قرن سیزدهم میلادی باز می‌گردد، یافت.

ولی اولین کسی که در تاریخ اختراع چاپ را به نام خویش رقم زد گوتنبرگ آلمانی بود. نخستین گام بزرگ در فن چاپ اختراع حروف متحرک فلزیMovable types بود که توسط گوتنبرگ در سال ۱۴۵۰ (حدود ۸۵۴ هجری) انجام گرفت که صنعت چاپ را از شکل چوبی به صورت سربی در آورد. قدر مسلم اینکه گوتنبرگ با بهره‌گیری از تجارب شرقیان توانسته است به این مهم دست یابد. چرا‌که در قرن پانزدهم ارتباط غرب با شرق آنچنان بوده است که روش‌های چاپ از شرق دور به کشورهای اروپای مرکزی و غربی منتقل شود ، به ویژه آن که کاروان‌های تجاری میان این دو منطقه از مدت‌ها پیش از این، میان اروپا و چین در رفت وآمد بوده‌اند. در اندک زمانی در حدود چهل سال این روش جدید از آلمان به کشور‌های هلند، فرانسه، انگلستان و سایر کشورهای اروپایی راه یافت و به راستی انقلابی در چاپ و نشر کتب در این کشورها ایجاد کرد.

چاپ در اروپا تا دو قرن به همان روش گوتنبرگ ادامه یافت تا اینکه در قرن هفده با بروز انقلاب صنعتی در اروپا، صنعت چاپ نیز دچار انقلابی در روش‌ها و ابزار شد در سده هجده و در ادامه انقلاب صنعتی، چاپ نیز به رشد تدریجی خود ادامه داد؛ از آغاز سده نوزدهم تحولات چاپ سرعت گرفت. در سال ۱۸۰۳ ماشینی اختراع شد که کاغذ را به صورت طوماری (رول) تولید می‌کرد. در سال ۱۸۱۰ دستگاه چاپ استوانه‌ای اختراع شد، در سال ۱۸۳۰ از ماشین بخار و نیروی آن در چاپ استفاده گردید. حدود سال ۱۸۴۵ چاپ‌روتاری ( روتاتیو = دوّار) رواج یافت و سرعتی که دستگاه‌های روتاری به بارآورد چاپ را در مسیر تازه‌ای انداخت و این زمینه‌ای برای پیشرفت در صنعت چاپ بود که در زمان حاضر به چاپ‌های لیزری و کامپیوتری منتهی شده است.

منبع: تبیان