نگاهی به سفرهای فرنگی شاهان قاجار
سیاحت با استقراض روسی!
گروه تاریخ اقتصاد - سفرهای پی‌در‌پی مظفرالدین شاه قاجار و پدرش از جمله دلایل موثر در فروپاشی نظام اقتصادی کشور، فقر و فلاکت جامعه و یکی از عوامل اصلی در ناراضی شدن مردم ایران بود. این نارضایتی که ریشه شکل‌گیری نهضت مشروطه بود، بحرانی را در سال‌های آغازین قرن بیستم میلادی به وجود آورد که به سرعت توانست به عمر ۱۳۰ ساله حیات سیاسی سلسله قاجار خاتمه دهد. مظفرالدین شاه، پسر دوم ناصرالدین شاه، در سال ۱۳۱۳ هـ.ق یک ماه و هشت روز پس از کشته شدن پدرش از تبریز وارد تهران شد و در سن ۴۵ سالگی به تخت سلطنت نشست. او که مردی علیل و بیمار بود بلافاصله پس از رسیدن به سلطنت با وجود مشکلات اقتصادی کشور به بهانه مداوای بیماری خویش و استفاده از آب‌های معدنی تصمیم به سفر اروپا گرفت. در مورد اینکه انگیزه وی برای چنین سفرهایی چه بود، مداوای بیماری یا سیاحت و گردش، مورخان اظهار نظرهای مختلفی کرده‌اند. علت این سفرها هر چه باشد بدون تردید بر پاره‌ای از دیدگاه‌های وی در مورد جامعه و حکومت و نسبت این دو بی‌تاثیر نبوده است. صرف‌نظر از بیماری یا هرگونه تمایلات شخصی دیگر به نظر می‌رسد آشنایی مظفرالدین شاه با مظاهر مدنیت غربی و همچنین آشنایی هر چند ابتدایی او با نظام‌های مختلف حکومتی در اروپای آن روز ذهنیت او را نسبت به پذیرش یک نظام سیاسی مبتنی بر مشروطیت آماده ساخته بود. این پادشاه در طول یازده سال زمامداری خود سه بار به اروپا سفر کرد. سفر اول در اواخر سال ۱۳۱۷ ه.. ق صورت گرفت و نزدیک به هفت ماه به طول انجامید. سفر دوم در سال ۱۳۲۰ هـ.ق و مدت آن شش ماه و ۲۲ روز بود، و بالاخره سفر سوم او در سال ۱۳۲۳ هـ.ق بود و این سفر نیز شش ماه طول کشید.
این سفرها در موقعیتی صورت گرفت که کشور ایران در نامساعد‌‌ترین وضعیت اقتصادی قرار داشت و به علت خالی بودن خزانه، کارگزاران سیاسی وقت مانند امینالسلطان به منظور تامین خواسته شاه دست به دامن بانک استقراضی روس شده بود. مقدمات سفر نخست شاه را امینالسلطان فراهم ساخت. او به منظور تامین هزینه این سفر از بانک مزبور مبلغ ۵/۲۲ میلیون منات طلا با بهره ۵ درصد وام تقاضا کرد. ضمانت پرداخت این وام منوط به عواید گمرکی ایران به استثنای گمرکات فارس و بنادر جنوب بود. با واگذاری گمرکات ایران عملا شریان اقتصاد ایران تحت کنترل روس قرار گرفت و بزرگ‌ترین ضربه به صنایع داخلی وارد آمد. علاوه بر این، پس از انعقاد قرارداد گمرکی دست بلژیکی‌ها خصوصا مسیو نوز، که از عمال روس بود، در ایران باز‌تر شد. این امر اعتراض بازرگانان ایرانی را در پی داشت و یکی از زمینه‌های انقلاب مشروطه را فراهم ساخت.
روز دوازدهم ذیحجه سال ۱۳۱۷ هـ.ق شاه با همراهان خود که عبارت بودند از امینالسلطان (صدراعظم)، حکیم‌الملک (وزیر دربار)، موثق‌الدوله، امیربهادر جنگ، وکیل‌الدوله، ظهیرالدوله، ناصرالملک، دکتر ادکاک پزشک مخصوص شاه و تنی چند از رجال و درباریان و چندین خدمتکار عازم سفر اروپا شد. بیستم محرم ۱۳۱۸ هـ.ق به جلفای روسیه رسید. سپس از شهرهای نخجوان، ایروان، تفلیس، ولاد قفقاز عبور کرد و از طریق آلمان به توصیه پزشکان اروپایی عازم شهر ییلاقی کنترکسویل فرانسه شد. پس از مدت یک ماه استراحت و گردش و استفاده از آب‌های معدنی جهت مداوای بیماری خویش، به اتفاق همراهان وارد پطرزبورگ شد. پس از یک هفته اقامت در پایتخت روسیه در روز ۲۵ ربیع‌الاول از طریق آلمان به فرانسه بازگشت و مورد استقبال «امیل‌لوپه» رییس‌جمهور فرانسه قرار گرفت. شاه پس از شرکت در میهمانی‌های رسمی، بازدید از چند اثر تاریخی مانند موزه لوور و برج ایفل، چندین بار به دیدن نمایشگاه صنعتی پاریس رفت و از غرفه‌های ممالک مختلف دیدن کرد.
روز پنج‌شنبه پنجم ربیع‌الثانی، در ششمین روز توقف در پاریس، هنگامی که مظفرالدین شاه با امینالسلطان و حکیم‌الملک و میهماندار فرانسوی در کالسکه نشسته بود و به میهمانی در دلکالسه وزیر امور خارجه فرانسه می‌رفت ناگهان شخصی به سوی او تیراندازی کرد، ولی آن شخص با تلاش مامور فرانسوی و حکیم‌الملک وزیر دربار دستگیر شد. روز چهارده ربیع‌الثانی شاه و همراهان فرانسه را ترک کرده و رهسپار یکی از شهرهای ییلاقی بلژیک به نام اُستاند شدند و مدتی را به استراحت و گردش در این شهر گذراندند. پس از آن قصد داشتند به انگلستان و ایتالیا و آلمان سفر کنند ولی به دلیل فوت پسر ملکه ویکتوریا دربار آن کشور عزادار بود. بنابراین برنامه سفر شاه تغییر کرد و از استاند به بروکسل رفت. وی در سفارت ایران در بروکسل منزل کرد و همراهانش در هتل‌های اطراف سفارت اقامت گزیدند. در آخرین روز اقامت در آن کشور وزیر مختار سابق بلژیک در ایران «بارون درب» به ملاقات شاه آمد و مذاکراتی در خصوص «صنایع قندسازی و بلورسازی» انجام داد و قرار شد ادامه مذاکرات در تهران انجام شود. روز اول جمادی‌الثانی شاه و همراهان رهسپار هلند شدند. به هنگام اقامت آنها در این شهر سعدالدوله وزیر مختار ایران در بلژیک یک کشتی برای حفاظت آب‌های جنوب خریداری کرد که بعدا شاه این کشتی را پرسپولیس نام نهاد. در هلند این گروه مورد استقبال مقامات کشوری قرار گرفتند و سپس با قطار از طریق خاک آلمان عازم شهرهای ییلاقی اتریش به نام‌های ماریم‌بادو و کارلسباد شدند و مدتی را در این دو شهر به گردش و خوشگذرانی پرداختند. بعد عازم وین شدند، و سپس از کشورهای مجارستان، بلغارستان و عثمانی دیدن کردند. در هر یک از کشورهای مزبور مورد استقبال مقامات دولتی قرار گرفتند و پس از سیر و سیاحت در آن کشورها از طریق بادکوبه و نخجوان به ایران بازگشتند.
هنوز مدت زیادی نگذشته بود که مظفرالدین شاه بار دیگر در عین ورشکستگی مالی کشور بیماری خود را بهانه کرد وسفر دوم خود را که در حقیقت برای گردش و سیاحت در اروپا بود کلید زد. این بار نیز امینالسلطان برای تامین هزینه سفر شاه از بانک استقراضی روس مبلغ ده میلیون منات طلا وام گرفت و امتیاز راه‌آهن جلفا به قزوین را نیز به روسیه واگذار کرد.
روز ۲۷ ذیحجه سال ۱۳۱۹ هـ.ق مظفرالدین شاه و همراهان: اتابک اعظم، حکیم‌الملک، موثق‌الدوله، اسحاق‌میرزا، احتشام‌السلطنه و چند تن از رجال و درباریان و خدمتکاران راهی سفر شدند و از طریق بندر انزلی به بادکوبه و از آنجا به اتریش رسیدند. شاه برای اینکه مانند سفر گذشته خود از آب و هوای کوهستانی شهر «کارلسباد» جهت مداوای خویش استفاده کند مدتی را در آن شهر سپری کرد و سپس روانه اتریش شد. به هنگام اقامت در آن کشور طی مذاکراتی با مقامات کشوری مبادرت به خرید مقداری وسایل توپ‌سازی از کارخانه شرنبل اتریش کرد. سپس به ایتالیا و آلمان رفت و در آن کشورها مورد استقبال مقامات دولتی قرار گرفت. پس از عبور از کشور بلژیک به توصیه پزشکان برای نوشیدن آب معدنی عازم شهر کنترکسویل شد و مدتی را به استراحت و گردش گذراند. سپس این گروه وارد انگلستان شدند و پس از یک هفته جهت بازگشت به ایران از طریق اتریش و روسیه به شهرهای قفقاز، بادکوبه به آستارا و بندرانزلی وارد شدند.
مظفرالدین شاه پس از بازگشت از سفر دوم با حرکت‌های مخالفی بر ضد اتابک اعظم روبهرو شد. افلاس مالی کشور،عدم پرداخت حقوق کارکنان دولت، وام‌خواهی اتابک اعظم از بانک استقراضی جهت تامین هزینه سفر شاه به اروپا، اعطای امتیازات به بیگانگان از جمله امتیاز نفت جنوب به ویلیام ناکس دارسی (۱۳۱۹ هـ.ق) و امتیاز راه‌آهن جلفا به قزوین، ازدیاد نفوذ روسیه در ایران، گرانی ارزاق عمومی، سلطه اقتصادی بیگانگان بر بازرگانان ایران، تمام این موارد باعث شد شاه اتابک اعظم را از مسند قدرت برکنار سازد و به جای او عین‌الدوله را به صدارت منصوب کند.
مظفرالدین شاه بدون توجه به وضعیت سیاسی آشفته و اوضاع نابسامان اقتصادی مملکت به بهانه معالجه خویش و از سویی، نگرانی از جنبش مشروطه‌خواهی، برای دور بودن از کشور ترجیح داد بار دیگر به اروپا سفر کند. در سال ۱۳۲۳ هـ.ق شاه به اتفاق عین‌الدوله(صدراعظم)، موثق‌الدوله، نصرت‌السلطنه، مهندس الممالک، امیربهادر جنگ و تنی چند از رجال و درباریان عازم سفر اروپا شد و از طریق گرگان و مرز ایران و روسیه وارد کشور لهستان شد و از آنجا به آلمان، اتریش و بلژیک رهسپار گردید. مانند گذشته برای مداوای بیماری خود که شدت یافته بود به شهر ییلاقی کنترکسویل فرانسه وارد شد. مدتی را به استراحت در آن شهر گذراند، سپس از طریق خاک روسیه ـ بادکوبه به ایران بازگشت.
سفرهای پرهزینه مظفرالدین شاه قاجار مانند سفرهای پدرش به اروپا در شرایط فقر و آشفتگی اقتصادی و سیاسی مردم ایران صورت گرفت و تا سر حد امکان به نارضایی در جامعه دامن زد.
ناصرالدین شاه، چهارمین پادشاه سلسله قاجار نزدیک نیم قرن، از تاریخ ۱۴ شوال ۱۲۶۴ هـ.ق تا ۱۷ ذی‌القعده ۱۳۱۳هـ.ق در ایران سلطنت کرد. وی علاقه بسیاری به خوشگذرانی و عیش‌ونوش داشت، به طوری که چندین سفر کوتاه و بلند در داخل کشور و نیز سه سفر به اروپا کرد. در سفر اول در سال ۱۲۹۰ هـ.ق که مدت پنج ماه و نه روز طول کشید از شهرها و کشورهای قفقاز، تفلیس، روسیه، آلمان، انگلستان، پاریس، ایتالیا، اتریش و استانبول (عثمانی) دیدن کرد. در سفر دوم به سال ۱۲۹۵ هـ.ق که چهار ماه و چند روز به طول انجامید از شهرهای قفقاز، ایروان، تفلیس و کشورهای روسیه، لهستان، اتریش، آلمان و فرانسه دیدار نمود، سفر سوم و آخرین سفرش به اروپا در سال ۱۳۰۶هـ.ق به مدت شش ماه و دوازده روز طول کشید و او از شهرها و کشورهای ایروان، تفلیس، مسکو، آلمان، بلژیک، فرانسه، انگلستان، پاریس و اتریش دیدار کرد.ناصرالدین شاه در تمام این سفرها به تفریح و خوشگذرانی، بازدید مراکز دیدنی و سیرک، باغ‌وحش، شرکت در مجالس رقص و موسیقی و لهو و لعب، تماس با مقامات بلندپایه کشورهای میزبان، تماس با رهبران گروه های یهودی و امضای پیمان های واگذاری امتیازات اقتصادی سرگرم بود.
سفرهای شاه به اروپا در موقعیتی صورت می‌گرفت که ایران تحت نفوذ مستقیم دولت‌های روس و انگلیس بود، زیرا چندین سال قبل، از طرف دولت روسیه معاهده گلستان و ترکمانچای و از سوی دولت انگلیس معاهده پاریس بر ایران تحمیل شده بود و بیگانگان با اطلاع کامل از اوضاع مالی و داخلی کشور در مقابل پرداخت وجوه بسیار اندکی برای هزینه سفر شاه به اروپا، موفق به اخذ امتیازات فراوانی می‌شدند و شاه در برابر هر امتیازی که به دولت انگلیس می‌داد برای رضایت دولت رقیب آن کشور، یعنی روسیه، امتیازی نیز به این دولت می‌داد.در دادن امتیاز به بیگانگان هیچ‌گاه رعایت منافع ایران و مقتضیات مملکت نمی‌شد. سفر اولیه شاه به اروپا که به مذاقش بسیار خوش آمده بود باعث شد تا دائما وی به فکر تکرار دیدارهایش از فرنگ به بهانه اخذ تمدن یا احیانا معالجه بیفتد.ناصرالدین شاه در جریان یکی از سفرهای خود به اروپا در یکی از میهمانی‌ها که در شهر برایتون انگلیس برگزار شده بود با یکی از دوستان لرد سالیسبوری نخست‌وزیر انگلیس به نام تالبوت آشنا شد. جرالد تالبوت، با کمک امینالسلطان، موافقت شاه رادر خصوص کسب امتیاز توتون و تنباکو و صدور دخانیات ایران جلب کرد. این قرارداد که هنگام سفر سوم شاه به اروپا بسته شد با موج عظیم مخالفت اقشار مختلف مردم و روحانیان روبهرو و پس از مدتی لغو شد. این مساله در تاریخ سیاسی ایران نقطه عطفی است و نهضت‌ها و جنبش‌های مشروطه‌خواهی از همین‌جا آغاز می‌شود.سفرهای شاه به اروپا مخارج زیادی در برداشت. وی پس از بازگشت از سومین یا آخرین سفر خود امتیازات بی‌شماری به اتباع خارجی داد. لردکرزن می‌نویسد: «بعد از مراجعت شاه از سفر سوم فرنگستان نمایندگان سرمایه‌داران اروپایی برای گرفتن امتیازات مانند مور و ملخ به تهران هجوم آوردند.»
منابع:
- علی‌اصغر شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجاریه. ص ۲۴۵.
- ناصرالدین شاه قاجار، سفرنامه ناصرالدین شاه به فرنگ، تهران، انتشارات مشعل، ۱۳۶۲، مقدمه.
- کتابچه جمع و خرج سفر به فرنگ، مرکز اسناد موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
ارسال نظر