پیامدهای انقلاب شوروی در رابطه با ایران- بخش دوم

گروه تاریخ اقتصاد- اتحادیه تجار در نامه‌ای که به وزارت امور خارجه نوشت به‌منظور بهبود شرایط ایجاد شده، پیشنهادهایی مطرح کرد:دولت ایران معاهده تجارتی که قرار بود با دولت شوروی منعقد کند با نظر تجار تنظیم نماید؛ برای مدت شش‌ماه به‌طور موقت تجارت آزاد اعلام گردد و به‌صورت پایاپای یا بر اساس وجه نقد طلا و نقره انجام گیرد و قبول اسکناس به‌کلی ممنوع باشد؛ دولت شوروی ترانزیت کالا از ایران به اروپا و برعکس را با امضای دولت‌های آذربایجان، گرجستان و ارمنستان آزاد اعلام نماید و مراکز دادوستد با نظر تجار محدود باشد. نکته قابل توجه در این مساله آن بود که فشار عامل خارجی موجب انسجام و تشکل گروه‌های داخلی شد. تجار سراسر کشور به‌طور یکپارچه و منسجم در مقابل انحصار تجارتی دولت همسایه واکنش نشان دادند. گروهی از زارعان نیز در حمایت از خواست‌های تجار به مراکز دولتی تلگراف زدند. موانع صدور کالا و ناتوانی تجار در فروش محصولات کشاورزی بی‌تردید بر قیمت این‌گونه کالاها تاثیر گذاشت و قیمت آن به شدت کاهش یافت. این امر تظلم زارعان مازندرانی به مجلس شورای ملی و وزارتخانه‌های مربوط را به‌دنبال داشت. آنان از «گمرک فوق تصوری» که به کالاهای ایرانی بسته شده و موجب شده بود قیمت محصول زراعتی پنبه به صفر برسد، شکایت کردند و خواهان مداخله دولت شدند. معادلات به حداقل رسید و قیمت منات شوروی به‌شدت کاهش یافت. بسیاری از تجار ایرانی ورشکست شدند. آنان اعلام کردند که انعقاد سریع قرارداد تجاری که حوزه‌عمل تجارتخانه‌ها و وظایف ماموران طرفین را مشخص کند، خواهد توانست به مشکلات پایان دهد. این شکایت‌ها در روزنامه‌ها و مجلس بازتاب زیادی یافت. یکی از نمایندگان مجلس به نام سرکشیک‌زاده در تحلیل وضعیت ناهنجار تجار شمال کشور، اشکال اصلی را منحصر بودن راه‌های شمالی به کشورهای دیگر را یکی از راه‌حل‌های مناسب برای خارج شدن تجار از این بحران عنوان کرد وزارت فواید عامه در مکاتبه با وزارت خارجه ضمن اسفناک خواندن تجارت شمال عنوان کرد: «با امتیازها و تسهیلاتی که دولت شوروی در مورد تجارتخانه‌های ونشتورک و سانترسایوز رعایت می‌کند، بر فرض آزاد بودن تجارت، رقابت تجارت ایرانی با آنها غیر ممکن خواهد بود. اداره گمرک نیز ضمن گزارش‌های متعدد از وضعیت تجار ایرانی برای صدور کالاهای خود به روسیه شرایط موجود را اسفبار خواند و اعلام کرد: گمرک بادکوبه برای اجناس ایرانی تعرفه اروپایی اعمال می‌کند. اداره گمرک قفقازیه اعلام کرده است در صورتی که تجار ایرانی به اسم خود مبادرت به حمل کالاهای تجارتی نمایند و این مبادله از طریق تجارتخانه‌های ملی دولت شوروی صورت نگیرد، تجار موظف به پرداخت تعرفه گمرک اروپایی می‌باشند. با وجود مذاکره‌های ایران با دولت شوروی برای بهبود شرایط تجاری مناطق شمال، این کشور همچنان بر مبادله پایاپای تاکید نمود. اداره گمرک ضمن گزارش فعالیت‌های گسترده تجارتخانه‌های ملی شوروی به بروز تغییراتی جزئی در رویه گمرک این کشور اشاره می‌کند و اعلام می‌نماید ماموران دریایی شوروی از ورود کالاهای غربی به کشورشان جلوگیری می‌کنند و کماکان نظارت دولتی بر ورود و خروج کالا اعمال می‌شود، از طرف دولت جمهوری سوسیالیستی شوروی اعلان شد که در مدت برگزاری بازار مکاره بادکوبه که به مدت یک‌ماه و نیم به طول می‌انجامد، ارسال کالاهای ایرانی بدون مجوز دولتی آزاد است؛ اما این تغییرات جزئی و محدود نتوانست تغییری در مشکلات عمده تجار ایرانی ایجاد کند. از تقی‌زاده که در برلن به‌سر می‌برد، خواسته شده برای مذاکره با دولت شوروی در راس هیاتی به این کشور سفر کند. ظاهرا اعزام این هیات به خواست و تحت فشار تجار صورت گرفت که خواهان برقراری روابط آزاد تجاری با شوروی بودند. با بروز نارضایتی گسترده، روزنامه‌ها به نقد قرارداد۱۹۲۱ ایران و شوروی پرداختند. مذاکرات و رفت و آمدهای پیاپی سفرا و نمایندگان دو کشور به درازا کشید و بحران تجارتی شمال کماکان تا اوایل دوران پهلوی ادامه یافت. هفتاد تن از تجار و روسای اصناف مرکز با ریاست وزرا ملاقات کردند و دیدگاه‌های خود را در مورد تجارت شمال ارائه دادند. آنان خواهان سرعت بخشیدن به عقد قرارداد تجارتی با شوروی شدند و پیشنهاد کردند تجارت با شوروی به صورت هشتاد درصد مبادله جنسی و بیست درصد نقدی باشد. آنان خواهان ترانزیت بدون قید و شرط از طریق روسیه شدند. ایران با دولت شوروی وارد مذاکره شد. روزنامه‌ها به تشریح مواضع طرفین پرداختند. اداره گمرک تاکید دولت شوروی به خرید معادل صادرات کالا از سوی تجار ایرانی را مغایر منافع ملت ایران دانست و بر صادرات و خروج کالاهای ایران تاکید کرد. اتاق تجارت با وزیرمختار دولت شوروی و نماینده تجارت آن دولت در وزارت فواید عامه در اجرای مقررات تجارتی مذاکره کردند. شورای عالی تجارت تشکیل و خواستار انعقاد هر چه سریع تر قرارداد تجاری ایران و شوروی شد و پیشنهادهای خود را نیز مطرح کرد. نمایندگان تجاری ایران به ریاست امین‌الضرب که ریاست اتاق تجارت تهران را نیز به‌عهده داشت برای تکمیل مذاکرات وارد مسکو شدند. در این مذاکرات، رییس اتاق تجارت روسیه و شرق طی نطقی اعلام کرد توسعه روابط اقتصادی و ارائه راه‌حل موجب رونق اقتصادی دو کشور شد. بسیاری معتقد بودند که دولت شوروی در تنظیم عهدنامه و اجرای قانون مشخص گمرکی تعلل می‌کند سرانجام با مذاکرات نمایندگان دو کشور پیش‌نویس عهدنامه تجارتی ایران و شوروی تنظیم شد. اما این قرارداد نیز همچنان محدودیت‌های زیادی اعمال می‌کرد. معاملات تجاری همچنان به صورت پایاپای و تجار ایرانی دارای سهم مشخص مبادله تجاری بودند. اتاق تجارت روسیه اعلام کرد آگاهی‌های مربوط به قیمت اجناس، مظنه بورس در بازار مسکو و کلیه موارد آماری را در اختیار دولت ایران قرار خواهد داد؛ اما این مواد اجرایی نیز به‌طور کامل مسائل تجار ایرانی را حل نمی‌کرد.