تاریخ نفت ایران و خاورمیانه -۱
بررسی تاریخ ایران به ویژه در سده حاضر بدون توجه به نقش نفت در تحولات آن، ناقص خواهد بود. داستان پیدا شدن نفت در ایران، استخراج و صادرات آن در این دوران، از مهم‌ترین متغیرهای اثرگذار بر عملیات، فرهنگ، اقتصاد و مسائل اجتماعی ایران‌زمین است.
چارلز عیسوی
بررسی تاریخ ایران به ویژه در سده حاضر بدون توجه به نقش نفت در تحولات آن، ناقص خواهد بود. داستان پیدا شدن نفت در ایران، استخراج و صادرات آن در این دوران، از مهم‌ترین متغیرهای اثرگذار بر عملیات، فرهنگ، اقتصاد و مسائل اجتماعی ایران‌زمین است. به همین دلیل است که پژوهشگران مسائل ایران ناگزیرند برای تکمیل مطالعات خود درباره ایران، این مساله را در کانون توجه قرار دهند.
چارلز عیسوی، نویسنده کتاب «تاریخ اقتصادی ایران» نیز در پژوهش خود، موضوع نفت ایران را بررسی کرده و یک فصل از کتاب خود را به آن اختصاص داده است. مزیت پژوهش انجام شده توسط عیسوی، این است که بخشی از یافته‌های دیگر کارشناسان را عینا در کتاب خود درج کرده است. وی در پژوهش خود به این نتیجه رسیده است که «توسعه صنعت نفت در ایران را فقط می‌توان در چارچوب خاورمیانه‌ای آن دریافت که آن هم در جای خود باید در مقابل رشد و رقابت‌های صنعت نفت بین‌المللی قرار گیرد.» آنچه از امروز و در چند شماره می‌خوانید، از کتاب چارلز عیسوی اخذ شده است. وی تحولات تاریخ نفت ایران را در دوره قاجار بررسی کرده است.هر چند که هزاران سال قبل از این معادن نفت در خاورمیانه شناخته شده و به انحای مختلفی مورد استفاده قرار می‌گرفت (فصل ۷، گزینش۳) و گر چه در نیمه اول قرن نوزدهم مقدار کمی از نفت در رومانیا و گالیسیا استخراج گردیده بود، با وجود این، عصر نوین صنعت نفت از حفر چاه کلنل دراک در پنسیلوانیا در سال ۱۸۵۹م. شروع گردید. پیشرفت این صنعت پس از آن هم به آهستگی صورت گرفت و محصول جهانی آن در سال ۱۸۷۲م. از یک‌میلیون تن به ۱۰میلیون تن در سال ۱۸۹۰م. رسید و در سال ۱۹۲۱ م. به ۱۰۰میلیون تن و در سال ۱۹۶۰م. به ۱۰۰۰میلیون تن بالغ شد. نفت در وهله اول بیشتر به خاطر نفت سفیدی که عرضه می‌کرد، ارزش داشت؛ در واقع برای مدت زیادی سایر تولیداتی که تصفیه‌کنندگان نفت در کنار نفت سفید به دست می‌آوردند، مورد غفلت قرار می‌گرفت. ولی اختراع ماشین‌های درون سوخت در سال ۱۸۶۰م. و گسترش صنعت اتومبیل در اواخر این قرن، محصول دیگر این ماده؛ یعنی گازوئیل را هم از ارزش زیادی برخوردار ساخت. با این حال نفت سفید تا اولین جنگ جهانی مهم‌ترین محصول صنعت نفت در تجارت بین‌المللی بود و تا سال ۱۸۶۰م. بالغ بر نصف نفت سفید تولیدی ایالات متحده به خارج صادر می‌شد. تراست استاندارد اویل از سال ۱۸۸۰ م. به بعد، موقعیت برتری در بازار ایالات متحده و بازار جهانی کسب کرد. ولی موقعیت آن خصوصا از طرف صنعت سریع‌‌التوسعه چاه‌های نفت باکوی روسیه مورد مخاطره قرار گرفت. نفت روسیه در پرتو نزدیکی به بازارهای عمده اروپا و آسیا و هزینه کم حمل‌ونقل آن توانست با موفقیت تمام با نفت آمریکا به رقابت برخیزد و روسیه در اواخر این قرن، برای مدت چندین سال، جای برتر آمریکا را در تهیه و تولید نفت بگیرد. مرکز رقابت دیگر در اندونزی رخ نمود که متکی بر چاه‌های نفت سوماترا و توانایی برجسته هنری دتردینگ بود که با رقبای اصلی استاندارد اویل گرد هم آمده و در سال ۱۹۰۷ م. رویال داچ شل را تاسیس نمود. این شرکت که با سرمایه هلندی و انگلیسی ایجاد شده بود، توانست به مدت بیست سال با کامیابی تمام علیه تراست استاندارد و پس از انحلال آن در سال ۱۹۱۱ م.، علیه جانشینان آن، به خصوص کمپانی استاندارد اویل (نیوجرسی) مبارزه کند.
یکی دیگر از رقبا که در آغاز کوچک بود، کمپانی نفت برمه بود که در بازار مهم هند از تعرفه‌ای برخوردار بود و به زودی با کمپانی شل به توافق رسید. کمپانی نفت برمه در پرتو سرمایه‌گذاری‌اش در کمپانی دارسی در سال ۱۹۰۵ م. یکی از بنیان‌گذاران شرکت نفت ایران - انگلیس گردید.
خاورمیانه برای این گروه‌های رقیب دارای جاذبه دوگانه بود: یعنی به صورت یک بازار و به صورت منطقه تولید کننده نفت ایران در هر جایی که نفت روسیه رگه داشت، مثل شمال و مرکز ایران و با توجه به هزینه حمل‌ونقل آن، مورد حمایت قرار نگرفت - که در جوار رگه‌های نفتی باکو قرار داشتند و در زمین ناهمواری بودند و در مقابل رقابتی که از سوی خلیج فارس بر می‌خاست، حمل‌ونقل جدیدی در اختیار نداشت، هر چند که برای کشیدن نفت سفید باکو به خلیج فارس طرحی برای تعبیه لوله نفت ریخته شد و به مرحله عمل نیز نرسید (فصل ۷، گزینش ۳) ولی نفت روسیه به سرعت جای پایی در جنوب در بازار ایران پیدا کرد. کنسول انگلیس در گزارش خود راجع به تجارت اصفهان در سال ۹۵/۱۸۹۴ م. (Aand P- سال ۱۸۹۶ م.، ص ۸۸) می‌نویسد: «نفت سفید به طور مستقیم از باکو از راه رشت و قزوین وارد می‌شود. این نفت در اینجا هر ۳ لیترش ۱۵/۵ قران و یا ۵/۱ گالن آن ۲ شیلینگ و ۵/۲ پنس فروخته می‌شود. سوراخ‌ها و منفذهای گالن‌ها را با مواد خام در شوشتر می‌گیرند؛ از اینجا به بعد، نفت اینجا تعریفی ندارد.» ضمنا کنسول یزد گزارش کرده بود که «بعضی از کالاها نظیر نفت و آهن، معمولا از روسیه وارد می‌شود.»
چند سال بعد کنسولی در خراسان گزارش داد: «ورود نفت سفید روسیه به ایران در حال افزایش است؛ گفته می‌شود که این نفت سفید تا کرمان فرستاده می‌شود، کاروان‌هایی که به بندرعباس برمی‌گردند، اغلب در حال بارگیری می‌باشند و نفت سفید یکی از بارهای اصلی آنها را تشکیل می‌دهد.» («خراسان»، ۱۹۰۰/۱۸۹۹ م.، A and P سال ۱۹۰۰ م.، ص ۹۵). و کنسول انگلیس در گزارش خود راجع‌به اصفهان در سال ۱۱/۱۹۱۰م. (P and A سال ۱۹۱۱ م، ص ۹۴) می‌گوید: «کل واردات (نفت) از روسیه است. این تجارت در دست تجار ایرانی و «کمپانی نابل»روسیه است که در دسامبر سال ۱۸۹۰م. عاملی در اصفهان گذاشته که حدود نصف واردات نفت حالا در دست او است.»
فقط در ناحیه خلیج‌فارس بود که نفت روسیه با رقابت شدیدی مواجه گردید - که نفت به طور مستقیم از راه دریا وارد می‌گردید. کنسول انگلیسی در گزارش خود راجع‌به بوشهر در سال ۰۸/۱۹۰۷م. (P and A سال ۱۹۱۱ م، ص ۹۷) به رقابت نفت آمریکا «و نیز به شرکت هنگری اشاره کرده که برای اولین بار نفت به بازار عرضه کرده است. این رقابت تا حدی موجب کاهش قیمت‌ها شده است.» و نیز در گزارش خود راجع‌به کرمان در سال ۱۱/۱۹۱۰م. (P and A سال ۱۹۱۱ م، ص ۹۴) می‌نویسد: تعدادی محموله‌های نفت سفید آمریکا که وارد ایران می‌شود در سال ۱۰/۱۹۰۹م. از ۱۰۰۰ محموله در سال ۱۱/۱۹۱۰م. تنزل یافته و حال آن که صدور نفت روسیه از ۵۰۰۰ گالن به ۷۰۰۰ گالن رسیده است. نفت روسیه نسبت به نفت آمریکا در سطح پایینی قرار دارد؛ ولی کاهش عظیم نرخ آن حتی تولید عالی خارج از بازار را نیز تهدید می‌کند... و ترمیم وسایل نقلیه بین کرمان و ساحل می‌تواند نفت آمریکا را قادر سازد تا با نفت روسیه به رقابت برخیزد.
مع‌هذا نفت آمریکا حتی در حوزه خلیج‌فارس هم به زودی با رقابت شدیدی مواجه شد. «از سال گذشته به بعد نفت و سایر تولیدات شرکت نفت ایران-انگلیس بازار را از آن خود کرده است... به نظر می‌رسد که بازار خلیج(فارس) مملو از کالاهای محلی گشته است؛ کمپانی استاندارد اویل در اوایل سال یک کشتی حامل ۱۷۵۲۰۰ بشکه نفت به خلیج‌فارس فرستاد، ولی به نظر نمی‌رسد که سرمایه خود را بتوانند برگردانند و تنها جایی که تا حدی صادر کرده‌اند بغداد است؛ یعنی جایی که مقاطعه‌های غیرمنقضی همچنان باقی است.» («عربستان»، ۱۳/۱۹۱۲م.
A and P سال ۱۹۱۴ م.، ص ۹۳). تولیدات شرکت نفت ایران- انگلیس به تدریج در قسمت شمال هم رخنه کرد؛ ولیکن بیست سال دیگر لازم داشت تا نفت روسیه را از بازار ایران خارج سازد. مع‌الوصف، درست قبل از اینکه نفت ایران بازار ایران را کاملا از آن خود کند، به مقدار قابل اعتنایی به بازارهای همسایه نظیر هند و خاورمیانه سرازیر شد.
خاورمیانه با توجه به تولیدات نفتی‌اش، توجه بازار بین‌المللی را نسبت به گذشته بیشتر به‌خود معطوف کرد - یعنی در حدود سال ۱۸۷۰ م.- ولی در واقع قبل از اولین جنگ جهانی هیچ نوع نفتی تولید نشد. بیشتر از همه شرکت‌های انگلیسی علاقه نشان دادند و تا سال ۱۹۳۰ م. تمام نفتی که در این ناحیه تولید می‌شد، منحصرا از آن انگلیس بود. تلاش جدید ایالات‌متحده برای ورود به صحنه صنعت نفت این منطقه به تاریخ ۱۹۲۰ م. برمی‌گردد و فقط در سال ۱۹۵۰ م. بود که علائق آمریکا درخصوص نفت خاورمیانه به حد نهایت و نفوذ خود رسید.
تلاش‌های یک نفر صاحب‌امتیاز نفت در مصر در ناحیه جمعا در دهانه خلیج سوئز در سال ۱۸۶۹ م. با ناکامی روبه‌رو شد و در سال ۱۸۸۵م. این تلاش‌ها توسط دولت آنها پیگیری گشت. علائق مختلف انگلیس پس از سال ۱۹۰۴ م. دنبال شد و پس از اینکه نفت در سال ۱۹۰۹ م. بازار خوبی به عنوان یک کالای بازرگانی برای خود پیدا کرد، گروه شل از طریق چاه‌های نفت انگلیس - مصر تولید آن را سروسامان داد.
یک میسیون آلمانی در سال ۱۸۸۱ م. راجع به معادن نفت عراق گزارش‌های مطلوبی ارسال داشت و مدحت پاشا، حاکم مصلح آنجا برای توسعه معادن نفت مندلی تلاش زیادی کرد و حتی یک تصفیه‌خانه در بقوبا تاسیس نمود که به هر حال طولی نکشید که از کار افتاد. این مساله باعث شد که توجه سلطان به معادن نفت معطوف شود تا برای توسعه آنها تلاش نماید و در سایه قانون استخراج معادن استخراج آن را تشویق کند. امتیازات چندی به اتباع عثمانی و شرکت‌های خارجی واگذار شد.
در این میان شرکت‌های خارجی کمپانی استاندارد اویل نیویورک معادن شمال آناتولی و فلسطین و چند تا از شرکت‌های انگلیس هم معادن سوریه و آناتولی را به دست آوردند. ولی مهم‌ترین امتیازی که در سال ۱۸۸۸ م. واگذار گردید امتیازی بود از آن کمپانی راه‌آهن عثمانی در آناتولی که بانک داشه (Deutsche) بر آن نظارت داشت. این امتیار شامل عراق و منطقه‌ای می‌شد که به‌زودی تمام گروه‌های مختلف انگلیسی از قبیل شل و دارسی و بعضی از شرکت‌های آمریکایی را به خود جلب کرد.
علائق آلمان و انگلیس در سال ۱۲-۱۹۱۱ م. برای تشکیل یک کمپانی نفت ترکیه که شرکت نفت ایران - انگلیس در سال ۱۹۱۴ م. بدان پیوست، تلفیق یافت؛ ولی شروع جنگ پیشرفت در این خصوص را متوقف ساخت و انتقال قدرتی هم که پس از آن صورت گرفت، منجر به فعالیت دیپلماتیک شدیدی در زمینه تصاحب نفت و آینده شرکت نفت ترکیه شد که اول فرانسه و سپس آمریکا برای شرکت در آن پای فشردند. تا سال ۱۹۲۵ م. طولی نکشید که قضیه حل‌و‌فصل شد و هر کدام از آنها صاحب ۷۵/۲۳درصد از سهام آن شدند: یعنی شل، شرکت نفت ایران - انگلیس، شرکت نفت فرانسه و گروهی که نماینده شرکت‌های مختلف آمریکایی بودند و ۵درصد سهام بقیه هم از آن گالوست گلبنکیان گردید. نفت در سال ۱۹۲۷ م. استخراج شد و با تکمیل لوله‌های نفتی تا مدیترانه در سال ۱۹۳۴ م. به مقدار بسیار زیادی صادر گردید.
قبل از جنگ جهانی اول هیچ نوع کوششی برای کسب امتیاز نفت در شبه جزیره عربستان انجام نشد؛ ولی در سال ۱۹۱۰م. معادن نفت در بحرین کشف گردید و وجود نفت در کویت هم در همان زمان مسجل گردید. از این رو نقشه‌ای در یک یادداشت وزارت امور خارجه به تاریخ ۲۱ ژوئیه ۱۹۱۴م. راجع به روابط انگلیس- روس در ایران مبتنی بر این است: «در دو نقطه کویت و همچنین در قسمت‌های مختلف ایران نفت وجود دارد.» و «یادداشتی در خصوص معاملات اخیر انگلیس در خلیج‌فارس و سایر کارهای اجرایی و لازم‌الاجراء» به تاریخ ماه مه ۱۹۱۴م. نشان می‌دهد که در کویت و نیز قشم نفت وجود دارد. این ملاحظات مبین این هستند که شیخ کویت در سال ۱۹۱۳م. و شیخ بحرین در سال ۱۹۱۴م. بدون رضایت دولت انگلیس حق ندارند امتیاز نفت را در اختیار کسی بگذارند. این یادداشت‌ها همچنین نشانگر این واقعیت هستند که وقتی که علائق شرکت نفت ترکیه، در سال ۱۹۱۴م. از اقدام به کسب امتیار در هر قسمت از امپراتوری عثمانی خودداری کرد، به جز به صورت یک گروه، کویت مخصوصا بایستی مقدمات قرارداد را تهیه کند. توسعه عربستان، به جز تولید کمی که بحرین در سال ۱۹۳۳م. عرضه نمود، به تاریخ ۱۹۴۰م. برمی‌گردد. ولی مهم‌ترین پیشرفت‌های صنعت نفت در ایران بود؛ در واقع ایران تا سال ۱۹۵۰م. یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت خاورمیانه محسوب می‌شد. در اینجا نیز مساله نفت با اولین امتیاز نامه رویتر در سال ۱۸۷۲م. و قرارداد الحاقی آن در سال ۱۸۸۹م. شروع شد. تاریخ بعدی نفت ایران در این فصل و در واپسین کلام بیان گردیده است. موقعیت شرکت نفت ایران- انگلیس در سال ۱۹۱۴م. تثبیت و تامین گردید. نفت به مقدار زیادی کشف شد و محصول آن از یک چهارم میلیون تن در سال بالا زد. سود خالص سال حقوقی ۱۴/۱۹۱۳م. در حدود ۶۰۰۰۰لیره بود. چنانچه قبلا اشاره شد شرکت نفت ایران- انگلیس یک سهام بنیادی در شرکت نفت ترکیه به دست آورد و با توجه به وجود سرمایه و درآمد بازار که دولت انگلیس ۵۱درصد سود را از طریق سهام ۲۲۰۰۰۰۰لیره خود کسب کرد موقعیت شرکت در تابستان سال ۱۹۱۴ م. به شدت تقویت شد. دکتر ماریان جک به طور مفصل این معامله را مورد بررسی قرار داده که ماحصل مطالعاتش به قرار زیر است:
شواهد جدید مبین این است که مباحث استراتژی یا اعتبار به وسیله شرکت اتخاذ شده و مورد قبول وزارت امور خارجه قرار گرفته، ولی به وسیله اداره هند که تقریبا تحت تاثیر آن هست، قبول نشده و بعدها فقط به وسیله اداره نیروی دریایی و سپس به صورت منطقی کردن تحول سیاستی که در سایر زمینه‌ها انجام شده مورد پذیرش قرار گرفته است.
این زمینه‌ها تخفیف‌هایی در خصوص نفت بود که به اداره نیروی دریایی صادر می‌شد و در قرارداد مشخص شده بود و پس از جنگ نفت شرکت نفت ایران - انگلیس را ارزان‌تر از هر ماده دیگری ساخت.
وقتی که این معامله اعلام شد، سرادوارد گری به سفیر روسیه «عقیده‌اش را درباره این موضوع» عرضه کرد. «ما در نظر نداشتیم که اقدامی در مناطق مختلفی که در آنها کاری انجام نداده بودیم، انجام بدهیم. ما البته چاه‌های نفت کنونی را تا شمال توسعه نخواهیم داد.» اگر چنانکه به طور شفاهی مشخص شد، تمام نفت موردنیاز در جنوب پیدا شود، فکر می‌کنم به نفع ما باشد که امتیاز شمال را به یک کمپانی دیگر اجاره بدهیم که یک کمپانی انگلیس- روس باشد؛ چرا که این مساله درآمدی در پی خواهد داشت و خطر فرستادن قشون را به مرزهای ایران کاهش خواهد داد. جنگ و نتایج آن از انجام این امکان جلو گرفت.
امتیاز دارسی که شامل پنج ایالت شمالی ایران بود در حوزه نفوذ روسیه قرار داشت تا سال ۱۹۱۶ م. هیچ تلاشی برای کسب امتیازی انجام نشد و در این سال امتیازی به یک نفر تبعه روسی به نام آ.م. خوشتریه (A.M. Khoshtaria) واگذار گردید. این امتیاز بعدها توسط دولت‌های ایران و روسیه بی‌اعتبار اعلام شد، ولی شرکت نفت ایران- انگلیس در سال ۱۹۲۰ م. حقوق خوشتریه را به مبلغ ۱۰۰۰۰۰ لیره خریداری کرد و یک شرکت فرعی به نام کمپانی نفت شمال ایران تاسیس کرد که سرمایه آن را استاندارد اویل (نیوجرسی) تقبل کرده بود؛ پروژه‌ای که برای پیوستن به عملیات توسط این دو کمپانی طرح‌ریزی شده بود و تلاش مداوم شرکت متحد نفت سینکلر با مخالفت دولت روسیه و پافشاری دولت ایران برای قرض کلانی که توسط صاحبان امتیاز به حال شناور درآید، عقیم ماند.
ارسال نظر