دارسی و ماجراجویی‌های او

ویلیام ناکس دارسی حتی در انگلستان نیز چهره مشهور و مطرحی نبود، اما با عقد پیمان نفتی با شاهان قاجار شهرت و آوازه‌ای بلند پیدا کرد و حتی پدر نفت خلیج‌فارس نام گرفت. دارسی سوداگر بزرگ نفت در دوران صاحب‌امتیازی حتی یک بشکه نفت ندید و هرگز به ایران نیامد و تنها مسافرت او به خاورمیانه، یک دیدار کوتاه از کانال‌ سوئز بود. دارسی در ۱۸۴۸ در «دون» انگلیس متولد شد و در ۱۷ سالگی به همراه خانواده‌اش به استرالیا مهاجرت کرد. او مردی پرکار و ماجراجو بود که بر اثر یک اتفاق راهش به سمت صنعت نفت باز شد.

روزی یکی از مشتریان او- دارسی در این سال‌ها وکیل بود- به نام ساندی مورگان چند قطعه سنگ معدن قیمتی به او نشان داد که در حوالی خانه‌اش در استرالیا پیدا کرده بود. حس کنجکاوی دارسی برانگیخته شد و درباره سنگ‌ها تحقیق کرد و فهمید که در آن منطقه معدن طلا وجود دارد. او از وکالت دست کشید و با اقدام جسورانه گروهی را استخدام کرد که معدن طلای قدیمی را احیا کنند و به هدف رسید و ثروتمند شد.

۴۱ ساله بود که برای استفاده از ثروت به دست آمده‌اش و کسب شهرت به لندن برگشت و به شیوه ثروتمندان انگلیسی، زندگی اشرافی برگزید. پس از ازدواج با یک هنرپیشه نامدار انگلیسی بود که راه او به سوی نفت خاورمیانه هموار شد. ورود او به عرصه نفت توسط رییس گمرکات ایران که «آنتوان کتابچی‌فان» نام داشت انجام شد. کتابچی از طریق آشنایی با یک دیپلمات بازنشسته انگلیسی به اسم «سرهنری دراموند ولف» دنبال فردی می‌گشت که در صنعت نفت ایران سرمایه‌گذاری کند و دراموند ولف نیز دارسی را به او معرفی کرد. دارسی برای اطمینان از وجود منابع نفتی در ایران دو مهندس زمین‌شناس به نام‌های «برلز» و «دالتون» را به ایران فرستاد و آنها پس از بررسی گزارش کردند که در جنوب و غرب ایران نفت وجود دارد و دارسی آمادگی خود را برای سرمایه‌گذاری در ایران اعلام کرد.

همکاری کتابچی با آرتور هاردینگ،‌ وزیر مختار بریتانیا و مقام‌های دربار ایران نتیجه داد و امتیاز نامه دارسی منعقد شد. براساس امتیاز نامه یادشده استخراج، بهره‌برداری، حمل‌ونقل و فروش نفت به مدت ۶۰ سال در خاک ایران به جز ۱۵ استان جنوبی در اختیار دارسی قرار گرفت. دارسی پس از عقد قرارداد جشن گرفت و به مقام‌های انگلیسی پاداش داد. در این قرارداد قید شده بود که پس از ۲سال، شرکت یا شرکت‌هایی تاسیس کند که به بهره‌برداری نفت کمک کنند یا ۱۶درصد به عنوان حق‌الامتیاز به دولت ایران بدهد. در این امتیاز به دارسی اجازه داده شده بود که از پرداخت هرگونه مالیات معاف باشد. دارسی به منظور تقدیر از مقام‌های سیاسی ایران ۳۰هزار سهم به مظفرالدین‌شاه، ۱۰هزار سهم به اتابک اعظم، ۵هزار سهم به وزیر معادن و ۵هزار سهم نیز به میرزا حسن‌خان مشیرالدوله،‌ وزیر امور خارجه ایران داد.

روزگار اما به نفع دارسی حرکت نمی‌کرد و برخی رویدادهای جهانی موجب ورود دولت انگلستان به صنعت نفت ایران شد و شرکت نفت انگلیس و ایران تاسیس و همه سهم دارسی خریداری شد. چند وقت بعد این شرکت نام ویلیام ناکس دارسی را از آگهی‌های تجاری که برای فروش سهام چاپ کرده بود نیز حذف کرد. ارزش سهام دارسی در آن روزها ۹۰۰هزار پوند- معادل ۶۰میلیون دلار- بود و روزی که قرارداد فروش سهام خود را امضا می‌کرد،‌ گفت: «احساس می‌کنم سند فروش فرزندم را امضا می‌کنم». امتیاز دارسی در ۱۳۱۱ لغو شد.