شاهان وام می‌گرفتند تا مسافرت کنند
روسیه و انگلستان در دوران قاجار از همه ریز و درشت روزگار اقتصادی دولت‌های ایران خبر داشتند. آنها می‌دانستند که چگونه باید از شاه‌های قاجار امتیاز بگیرند. به این معنی که برخی وقت‌ها با اسلحه و سرنیزه و توپ و تانک تهدید می‌کردند و زمان‌هایی نیز با دادن وام و اعتبارات. دادن وام به شاهان قاجار راهی برای امتیازگیری بود. دکتر علی رشیدی در جلد اول کتاب «تحولات صد ساله اقتصاد ایران در سایه روابط بین‌الملل»، بخشی از وام‌های دریافت شده را فهرست کرده است که در زیر می‌خوانید: ۱ - استقراض سال ۱۸۷۳ (۱۲۹۰قمری)
در ۶آوریل ۱۸۷۳ برای تامین مخارج سفر اول ناصر‌الدین شاه به اروپا وامی به مبلغ ۲۰۰۰۰۰لیره با بهره پنج‌درصد از بارون ژولیوس رویتر در لندن دریافت شد. این مبلغ به صورت برات به عهده صرافان مسکو، پطرزبورگ، برلن، لندن، وین، پاریس، روم و استانبول که در مسیر حرکت پادشاه بود پرداخت می‌شد. بازپرداخت در تهران و به صورت اقساط شش ماهه انجام می‌شد. از کل این مبلغ، جمعا پنجاه‌هزار لیره معادل یکصد و بیست و پنج هزار تومان استفاده شد.
۲ - استقراض سال ۱۸۸۹ (۱۳۰۶قمری)
در ژانویه ۱۸۸۹ برای تامین مخارج سفر سوم ناصر‌الدین شاه به اروپا مبلغ ۴۰۰۰۰لیره از ژرژ رویتر فرزند بارون ژولیوس رویتر قرض گرفته می‌شود و در مقابل امتیاز بانک شاهی به رویتر واگذار می‌شود. رویتر این مبلغ را از محل آزاد کردن ودیعه امتیاز سال ۱۸۷۲ رویتر در بانک انگلیسی توسط ایران، پرداخت می‌کند. مدت وام ۱۰ سال و نرخ بهره آن ۶درصد است.
۳ - استقراض سال ۱۸۹۲ (۱۳۰۹قمری)
مبلغ این وام پانصد هزار لیره و برای پرداخت خسارت به کمپانی انحصار دخانیات در ایران از بانک شاهی دریافت شد. نرخ بهره آن شش درصد و مدت آن ۴۰سال بود. وثیقه این وام درآمد گمرکات جنوب ایران تعیین گردیده بود. دولت ایران سالانه ۱۲۵۰۰لیره قسط می‌پرداخت. بانک شاهی می‌توانست برای تامین این مبلغ خود در لندن به نام دولت ایران با انتشار اوراق قرضه، استقراض کند.
۴ - وام سال ۱۹۰۰ از روسیه
اولین وام بانک روس به شاه در سال ۱۹۰۰ به مبلغ ۵/۲۲میلیون روبل با نرخ بهره ۵درصد به مدت ۷۵ سال داده شد. در مقابل دولت ایران قرارداد تجاری‌ای که بسیار به نفع روسیه بود با آن کشور منعقد کرد. به عنوان تضمینی برای بازپرداخت این وام تمام درآمد گمرکات ایران غیر از گمرکات فارس و بنادر خلیج‌فارس گرو گذاشته شد. مقرر گردید اگر این درآمدها برای بازپرداخت وام کافی نباشد دولت روسیه حق خواهد داشت این گمرکات را تحت نظارت خود گرفته و حقوق گمرکی را مستقیما وصول کند. درآمد گمرکات می‌بایست در بانک روس به امانت گذاشته شود و می‌بایست بدهی ایران به روسیه بابت وام مذکور قبل از پرداخت‌های دیگر از این محل پرداخت شود. باقیمانده درآمد بعد از شش ماه قابل پرداخت به دولت ایران بود.
ایران همچنین تعهد کرد که طی ۱۰سال آینده هیچ وامی مگر با رضایت دولت روسیه قبول نکند.
۵ - وام سال ۱۹۰۲ از روسیه
دومین وام بانک روس به شاه در آوریل ۱۹۰۲ به مبلغ ۱۰میلیون روبل در مقابل امتیاز راه‌آهن تهران تا مرز روسیه و امتیازات گمرکی مندرج در قرارداد گمرکی ۱۹۰۲ داده شد. وجوه این وام صرف سفر دوم مظفرالدین شاه به فرنگ شد.
۶ - استقراض سال ۱۹۰۳ (۱۳۲۱ قمری)
این وام از بانک شاهی دریافت شد. مبلغ آن ۲۰۰۰۰۰ لیره و مدت آن ۲۰ سال به ضمانت درآمد شیلات و عایدات پست و تلگراف و گمرکات جنوب ایران بوده است. نرخ بهره این وام ۵درصد بود. در ماه دسامبر ۱۹۰۴ طبق قرارداد ضمیمه قرارداد فوق، ۱۰۰۰۰۰ لیره دیگر با همان شرایط از بانک شاهی وام گرفته می‌شود.
در سال ۱۹۰۶ شاه برای تامین مخارج مبارزه با مشروطه‌‌خواهان می‌خواست از روسیه و انگلستان قرض کند. روسیه خود در انگلستان در جست‌وجوی فروش اوراق قرضه بود. در سپتامبر ۱۹۰۶ انگلستان موافقت خود را با همکاری با روسیه در دادن قرض به ایران اعلام کرد ولی جزو شرایط وام کنترل قسمتی از ایران توسط هر یک از دو قدرت ذکر شده بود. چون شرایط وام با استقلال ایران مغایرت داشت مورد مخالفت مجلس قرار گرفت. در سال ۱۹۰۷ روسیه برای تامین بودجه سرمایه‌گذاری‌های خود در ایران، از انگلستان تقاضای وام کرد و انگلستان در مقابل امضای قرارداد ۱۹۰۷ توسط روسیه به آن کشور وام داد. بعد از امضای قرارداد ۱۹۰۷ دولت روسیه مثل انگلستان برای خود حق وتو نسبت به تمام امتیازات مربوط به منطقه خود قائل شد و از دولت ایران خواست که در هر موضوع مربوط به شمال ایران، رضایت روسیه قبلا جلب شود. بعد از ۱۹۰۷ احتیاجات مادی ایران بی‌نهایت بود و مجلس قادر نبود که سروصورتی به اوضاع بدهد و دو دولت روسیه و انگلستان ادعا کردند که ایران حق دارد فقط از آن دو کشور قرض بگیرد.
استقراض پس از مشروطیت
۱ - قرض سال ۱۹۱۰ (۱۳۲۸هجری) به مبلغ ۳۱۴۲۸۰لیره انگلیسی (حدود ۱۷۲۸۵۰۰تومان) از هندوستان از طریق بانک شاهی با بهره ۵درصد به مدت ۱۵ سال.
۲ - قرض ناشی از یک کاسه کردن کلیه قروض سابق از بانک شاهی سال ۱۹۱۰ (۱۳۲۸هجری) به مبلغ ۳۳۹۶۶۹۷تومان (نقره).
۳ - قرض ناشی از یک کاسه کردن کلیه قروض سابق از بانک استقراض روس سال ۱۹۱۱ (۱۳۲۹هجری) به مبلغ شش میلیون تومان (۱۱۱۱۱۰۰لیره انگلیسی به نقره) با بهره ۷درصد به مدت ۱۵ سال.
۴ - قرض سال ۱۹۱۱ (۱۳۲۹هجری) به مبلغ ۱۲۵۰۰۰۰لیره طلا از منابع لندن توسط بانک شاهی با بهره ۵درصد به مدت ۵۰ سال.
۵ - قرض سال ۱۹۱۲ (۱۳۳۰هجری) به مبلغ ۲۰۰۰۰۰لیره مشترکا از روس و انگلیس با بهره ۷درصد که در شش قسط شش ماهه مستهلک شده است.
۶ - قرض سال ۱۹۱۲ (۱۳۳۰ هجری) به مبلغ ۵۰۰۰۰ لیره مشترکا از روس و انگلیس.
۷ - قرض سال ۱۹۱۲ (۱۳۳۰ هجری) به مبلغ ۱۵۰۰۰۰ لیره مشترکا از انگلستان و هندوستان با بهره ۷ درصد. این وام بدون مدت و به صورت مساعده واگذار شده است.
۸ - قرض سال ۱۹۱۳ (۱۳۳۱ هجری) به مبلغ ۴۰۰۰۰۰ لیره مشترکا از انگلستان و روسیه با بهره ۷درصد با اقساط شش ماهه طی دو سال و نیم مستهلک می‌شد.
۹ - قرض سال ۱۹۱۳ (۱۳۳۱ هجری) به مبلغ ۱۰۰۰۰۰ لیره مشترکا از انگلستان و هندوستان با بهره ۷درصد بدون سررسید معین و برای مصارف ژاندارمری.
۱۰ - قرض سال ۱۹۱۴ (۱۳۳۲ هجری) به مبلغ ۵۰۰۰۰ لیره.
۱۱ - قرض برای خرید اسلحه از کارخانه شیندر پاریس به مبلغ ۱۲۰۰۰۰۰ تومان در زمان سفر سوم مظفرالدین شاه.
۱۲ - سایر قروض و تعهدات دولت ایران حدود ۴میلیون تومان در زمان آغاز جنگ بین‌الملل اول بوده است.
۱۳ - وام ۱۰۰۰۰۰۰ دلار از آمریکا در سال ۱۳۰۰ شمسی ظرف یکسال از محل درآمد نفت بازپرداخت شد.
۱۴ - وام ۵۰۰۰۰۰۰ دلار از آمریکا در سال ۱۳۰۲ شمسی.
لازم به تذکر است که با انجام انقلاب اکتبر در روسیه کلیه تعهدات دولت ایران به روسیه تزاری به دولت ایران بخشیده شد. جمع بدهی ایران به انگلستان در سال ۱۳۰۸ شمسی ۱۶۱۴۴۱۴ لیره بوده است که تا سال ۱۳۲۷ وام‌ها طبق قرارداد بازپرداخت شد.
ارسال نظر