فقدان قانون، تاجران را آسیب پذیر می‌کرد

حاج محمدحسن امین الضرب در دوره‌ای به کار تجارت پرداخت که دسیسه چینی دربار ناصری کار را برای بسیاری از میهن دوستان سخت کرده بود. او با احساس نگرانی نسبت به توقیف اموالش در نوشته های خود بیش از هر چیز بر حکمفرمایی قانون در کشورهای اروپایی تاکید می‌کرد، با ‌این همه، هیچ چیز نتوانست سرنوشت محتوم ‌این بازرگان و کارآفرین موفق ‌ایرانی را تغییر دهد.

امین‌الضرب از راه ادسا ازیالتا به پاریس، وین ولی‌یژ رفت. ۲۲ شعبان ۱۳۰۶ (۲۳ آوریل ۱۸۸۹) به پاریس رسید. برادر او حاج محمدرحیم از گانژ، در آنجا به او پیوست. دو برادر، پاریس را به سوی برلین و سپس کاسل ترک کردند و در آنجا منتظر ورود ناصرالدین شاه شدند که به سومین سفر اروپایی‌اش رفته بود. در چهاردهم شوال (سیزدهم ژوئن) اعتمادالسلطنه گزارش کرده که دو برادر را دیده است. هیات پادشاهی در ۱۶ شوال ( ۱۵ ژوئن) کاسل را به سوی آمستردام برای دیدار از کارخانه‌های کروپ ترک کرد. دو برادر نیز مسیر مشابهی را پیمودند، چنانکه اعتمادالسلطنه بار دیگر از آمستردام گزارش داد که حاج محمدرحیم به شاه روزنامه‌ای فرانسوی داده است که اطلاعات انتقادی از شاه داشت و شاه خواست تا ترجمه شود.

دو برادر در آمستردام از هیات پادشاهی که به بلژیک و سپس انگلستان می‌رفت، جدا شدند. امین‌الضرب همراه با حاج محمدرحیم به پاریس بازگشت. او ۱۰ روز در پاریس ماند و سپس در ۱۹ ذی‌القعده(۱۸ جولای) به ایتالیا رفت تا به دومین سفر حج برود. حاج محمدرحیم نه تنها در پاریس ماند بلکه میهمانی نهاری را برای برخی از همراهان شاه، وقتی که به پاریس رسیدند، ترتیب داد.

امین‌الضرب مستقیما از اسکندریه به مکه رفت و پس از حج از راه اسکندریه به قاهره در ۴ محرم(۳۱ آگوست) برگشت. در ۱۴ محرم (۱۰ سپتامبر) از قاهره دوباره از راه گانژ، برای تسریع در فرستادن ابزار و ماشین‌آلاتی که خریده بود به پاریس برگشت. بنابراین او دو ماه دیگر در پاریس بود. او دو هفته را در پاریس در خانه حاج میرزا اصفهانی در بازارچه مازاگران اقامت گزید. حاج میرزا وامین‌الضرب پیشینه روابطشان به اصفهان برمی‌گشت. او سفر خود را از پاریس آغاز کرد و تنها در لایپزیک در اروپا توقف کرد و در آنجا به تجارت خز و پوستین پرداخت. یک بار هم در روسیه در باتوم و باکو توقف کرد برای هماهنگ کردن ترتیبات گمرکی و در ۲ ربیع‌الاول(۲۷ اکتبر) بعد از سفری هفت ماهه در رشت بود.

چندنامه از دومین سفر اروپایی و حج او در آرشیو خانوادگی باقی مانده است که همه به پسرعمویش محمد جواد- نماینده او در مسکو که بعد از مرگش به تهران بازگشت- نوشته شده‌اند. نامه‌ها عمدتا درباره معامله‌های تجاری و موانع گمرکی خرید ماشین در اروپا هستند. با این حال نامه‌ها از نخستین سفر اروپایی امین‌الضرب داده‌های کافی در بردارد که واکنش و نظرگاه امین‌الضرب را درباره غرب آشکار می‌کند که می‌تواند تنها در چارچوب موقعیت او و موقعیت جامعه قاجار فهمیده شود. موفقیت‌های مالی و فعالیت‌های امین‌الضرب حسادت و خشم بسیاری را در دربار و درباریان آفرید. در نتیجه آزار و اذیت امین‌الضرب در کنار این واقعیت که در اروپا هرکس تنها در پی امور خود است، موضوعی است که در میان نامه‌های او آشکار می‌شود و تنها در بستر جامعه ایران در دوره او قابل درک است.

او این دیدگاه را پس از بازگشت از نخستین سفر اروپایی در نامه‌ای که به رکن‌الدوله، حاکم خراسان می‌نویسد تکرار می‌کند:«آنکه سرمایه حیات و زندگی مردم است، این است که مردمان متحدی دیدم در اجسام مختلفه و روح واحد. ابدا بغض و غرض و حسد و حب مال سایر همجنس‌های خود را ندارند و ساعت به ساعت و دقیقه به دقیقه متوجه می‌شوند، بر سطوت و شوکت و ملت خودشان بیفرایند. اگر یک نفر به یک بچه یا بره مثلا نگاه کند تمام اتحاد دارند که رفع نمایند. نه فکر اموال زیاد و نه فکر کالسکه و درشکه و اسب و باغ و مال افتاده، بلکه فکر ناموس مملکت و متوجه شدن، آدم‌ها را تربیت کردن و علم آموختن و رسوم انسانیت یاد دادن و خوش‌گذرانیدن عمومی هستند.»وضعیت کشورهای اروپایی آنقدری که امین‌الضرب ترسیم می‌کند، درخشان و امیدبخش نبود، با این حال مطمئنا میزان دسیسه‌چینی که در دربار ناصرالدین جاری بود، در اروپا وجود نداشت.

حاج محمدحسن امین‌الضرب هم یک نابغه مالی بود و هم یک دوراندیش. او تغییرات سریع اوضاع اقتصادی را در ایران وجهان خارج دریافت و از آنها سود برد. سفرهای او به خارج، تاثیر ژرفی بر او داشت و شور و هیجان او را برای نوآوری و صنعتی‌سازی تشدید کرد. نشانه‌‌های پیشرفت و موفقیت‌های کشورهایی که امین‌الضرب به آنها سفر کرد، او را از نیاز و نیز فرصت حضور کشورش در انقلاب پساصنعتی اروپا آگاه کرد.چنانکه نامه‌های او از اروپا نشان می‌دهد به جز پیشرفت صنعتی، نهادهای قانونی که همه اعضای جامعه را بدون توجه به طبقه و مقام و منصبشان در برگرفته‌اند، بر او تاثیر گذاشته است. این نه فقط به دلیل علاقه و دلبستگی او به نقش قانون و عدالت، بلکه همچنین به دلیل واقعیت توقیف مستبدانه دارایی‌ها در ایران دوره قاجار بود که خود او پیوسته از آن ناحیه احساس آسیب‌پذیری می‌کرد.احساس آسیب‌پذیری او بی‌دلیل هم نبود چنانکه سرانجام سرنوشتی که از آن می‌ترسید، او را در برگرفت.او مجذوب پیشرفت‌های صنعتی کشورهای اروپایی شده بود و هنگامی که دریافت، حکومت هیچ پروژه ضروری را برعهده نمی‌گیرد، برخود دانست که با سرمایه شخصی خود دست به کار چند پروژه شود. با این حال رویدادها و شرایط بر ضد او بود. او در دوره‌ای فعالیت می‌کرد که امتیازات خارجی و رقابت روسیه و بریتانیا مشخصه آن بود. امین‌الضرب گر چه گیج و سر در گم شده بود اما به خوبی می‌دانست که پادشاهان قاجار هماورد همتایان اروپایی‌شان نیستند. آمیزشی از فتنه‌ها و دسیسه‌های درباری و مداخلات خارجی از اینکه بسیاری از پروژه‌های او به نتیجه برسند، جلوگیری کرد. از آنجا که مطالعه بسنده‌ای از تاریخ اقتصاد ایران در این دوره صورت نگرفته است، ارزیابی موقعیت امین‌الضرب در بستر اجتماعی و اقتصادی زمانه‌اش آسان نیست. با این حال آشکار است که هر چه فعالیت‌های امین‌الضرب و دیگر کارآفرینان بومی مانند او در راه توسعه بیشتر شود، ایران جای پای محکم‌تری در نردبان صنعتی‌سازی و پیش از آن مدرنیزاسیون خواهد داشت.