تاریخ ایران- حاج محمدحسن امین‌الضرب؛ مسافری ژرف‌اندیش و کارآفرین
فکر سفر به اروپا از راه‌آهن زاده شد
موضوع این مقاله سفرهای حاج محمدحسن امین‌الضرب- نخستین کارآفرین بزرگ ایرانی- است. سفرهای امین‌الضرب از آن رو اهمیت دارند که شباهتی به سفرهای دیگر مسافرانی که در همان عصر در مقام جهانگرد و برای خوشگذرانی به غرب می‌رفتند، ندارد؛ چه، امین‌الضرب با هدف بازرگانی سفر می‌کرد. حاج محمدحسن امین‌الضرب مردی بود خودساخته و پدرش بازرگانی ورشکسته، او در میانه قرن نوزدهم، تنها با عبایی بر دوش و ۱۰۰ ریال پول در جیب، از اصفهان به تهران آمد. در سال ۱۸۶۳، در اواخر بیست سالگی، شرکت بازرگانی بزرگی را در ایران راه انداخت و ثروتمندترین و موثرترین بازرگان کشور شد. او در تمامی شهرهای بزرگ ایران و اروپا نماینده و با آسیا و آمریکا رابطه بازرگانی داشت. او ملزومات خوشگذرانی ناصرالدین شاه، خانواده سلطنتی و اشراف را فراهم می‌آورد و تمام معاملات خارجی، به ویژه امور دیپلماتیک آن را در کشور انجام می‌داد. همزمان در صنعت، واردات شیشه، چینی، ابریشم و دیگر کارخانه‌ها از اروپا سرمایه‌گذاری می‌کرد.
همچنین در پروژه‌های کشاورزی و معدن نیز مشغول به کار شد و در پی آن خط راه‌آهن را به سوی دریای مازندران ساخت. او همچنین به ریاست ضرابخانه گمارده شد و از این رو لقب امین‌الضرب را گرفت و عملا بانکدار شخصی شاه بود. امین‌الضرب در طول زندگی خود بسیار سفر کرد. نخستین سفر او از اصفهان به کرمان بود. او در سن جوانی در جست‌وجوی پدرش - که در پی کسب‌وکار، خانواده را رها کرده، به کرمان رفته بود و خبری از او نبود- به آن شهر رفت و پی برد که پدر درگذشته است. دومین سفرش از اصفهان بود به تهران؛ رفت تا بخت و اقبال خود را بسازد. در نخستین روزهای اقامت در تهران که کسب‌وکار خود را محکم می‌ساخت، سفرهای منظم داخلی انجام داد و بیشتر به تبریز سفر کرد که مهم‌ترین شهر بازرگانی در ایران بود. با این حال تا سال ۱۸۶۳ سفر عمده‌ای انجام نداد.
سال ۱۸۶۳ را باید سال بسیار مهمی برای امین‌الضرب دانست. در این سال، به کامیابی‌های بازرگانی دست یافت، به حج مشرف شد، ازدواج کرد و خود و خانواده‌اش در خانه بزرگی مستقر شدند که پسرش در آن دیده به جهان گشود او تا آخرین روزهای حیات در آن می‌زیست در این سال، سرانجام شهرتی به هم زد و مقامی کسب کرد.
گزارش دقیقی از سفر حاج امین‌الضرب در دست نیست و تنها اطلاعات موجود در آرشیو خانوادگی، منابعی هستند که خود پس از بازگشت گرد آورده است. با این حال تجربه او باید شبیه دیگرانی باشد که به این سفر رفته‌اند. هنگامی که امین‌الضرب سفر خویش را برای به جای آوردن مناسک حج در مکه آغاز کرد، نخستین بار بود که گام به بیرون از مرزهای کشور می‌گذاشت. این سفر، بسیار طولانی و دشوار بود، اما تجربه‌های جدیدی را هم در کشورهای سرراه و هم در استفاده از وسایل حمل‌ونقل (سفر) در برداشت. در آن هنگام هنوز راه‌های کالسکه‌رو در ایران نبود. بنابراین منظره راه‌های سنگفرش شده که در آن کالسکه‌ها می‌روند و می‌آیند، پستخانه‌هایی که اسب‌ها را در آن تعویض می‌کنند و وسایل راحتی فراهم می‌آید و در راس تمام اینها راه‌آهن و ایستگاه‌های آن، همگی تازگی داشتند. با این حال، منابع جدیدتر نشان می‌دهند آنچه امین‌الضرب را شیفته خود ساخت، قدرت ماشین بخار بود که وی کارکردهای مختلف آن را در مصر دید و براساس دفتر ثبت‌نامه‌ها از سال ۱۳۸۷ (۷۱-۱۸۷۰) بارها و بارها به قدرت ماشین‌های بخار اشاره کرده و یک تراکتور و یک تلمبه بخار سفارش داده است. درباره این موضوع، به برادرش حاج‌ابوالقاسم ملک‌التجار در استانبول می‌نویسد:
«مطلب دیگر آنکه اگر ممکن شود یک واپور که زمین شخم می‌کند، بخرید به ایران بفرستید، خیلی خوب است، بر فرض اینکه مایه‌کاری هم آدم بفروشد ضرر ندارد، به کار مسلمانان می‌آید، مردم می‌بینند طالب می‌شوند. جان ۱۰ هزار حیوانات خریده می‌شود.»
این را باید همچنین نتیجه تاثیر سفر حج و شرایطی دانست که در کشورهای دیگر دید و در سال ۱۲۸۷ نامه‌ای به شاه نوشت و در آن تاسیس بانک ملی را پیشنهاد و برای نخستین بار به نیروی بخار اشاره کرد:
«عقلای آنها (اروپاییان) از قرینه اسب‌ها تهیه نمودند، به خیال ساختن کشتی بخار افتادند، چند نفر با یکدیگر متحد شدند و ساختند و جاری نمودند، چون نفع او را مشاهده کردند به راه‌آهن و ساختن تلگراف پرداختند و متوجه ساختن کارخانه‌های ابریشم‌کشی و قندسازی و بلورسازی و زری و ماهوت‌بافی و چیزهای دیگر شدند. تا آنکه مستدرجا کار را به جایی رسانیدند که آنچه مایحتاج خلق است، جمیعا با کارخانه‌های بخار می‌سازند.»
نامه امین‌الضرب به شاه گرچه به شکل‌گیری بانک ملی با سرمایه کارخانه‌ها نینجامید، اما افسون موتور بخار، امین‌الضرب را وارد عرصه صنعت کرد. او کار خود را در سال ۱۳۰۲/۱۸۸۷ ادامه داد. امین‌الضرب هنگام دریافت این امتیاز، از پیامدهای این پروژه آگاه نبود. او انتظار نداشت کار چنان پیش رود که مجبور شود بیشتر سرمایه شخصی خود را در این کار سرمایه‌گذاری کند. خلاصه پس از گرفتن امتیاز برای به دست آوردن برآورد اولیه‌ای از کار، مهندسان خارجی را استخدام کرد. در همین حال از برادرش حاج محمدرحیم در فرانسه خواست دیگ گداخت فلز بخرد. او در نتیجه بررسی‌ها دریافت که موقعیت جغرافیایی معدن چنان است که حمل‌ونقل کارخانه یا تجهیزات ساخت آن را غیرممکن می‌سازد، در نتیجه سفارش خود را لغو کرد. جست‌وجوی وسیله حمل‌ونقل میان دریا و معدن، امین‌الضرب را در مسیر جهانگردی قرار داد که از روسیه آغاز شد و در بلژیک و فرانسه پایان یافت. بنابراین ایده سفر اروپایی از دل ایده راه‌آهن زاده شد.
منبع:ویژه‌نامه ریشه‌های رشد شاخه‌های شکوفایی
ارسال نظر