جلفا در آتش و دود

دورنمای جلفای نو

دلایل شاه عباس برای کوچ ارمنیان جلفا چه بود؟ در این بخش از مقاله آرپی مانوکیان که از فصلنامه شماره ۴۰ پیمان انتخاب شده، انگیزه‌های شاه عباس صفوی شرح داده می‌شود. رائین نیز کوچ ارمنیان را به ایران توام با مشکلات فراوان ذکر می‌کند. او سپاهیان قزلباش را در این زمینه مقصر می‌داند و معتقد است شاه عباس تعمدی در آزار ارمنیان نداشته. رائین می‌نویسد:

«رفتار سپاهیان قزلباش هنگام حمله شاه عباس به ارمنستان، برخلاف نظر شاه، بسیار ناپسند و ستمگرانه بوده است. پس از آن هم که شهرهای ارمنستان به تصرف قوای ایران درآمد و کار قتل و غارت به پایان رسید ماموران شاه به هنگام کوچ دادن ارامنه به ایران بدیشان بدرفتاری بسیار کردند؛ به طوری که شاه عباس نیز از رفتار ناپسندیده آنان متاثر شد و برای تامین آسایش ارامنه در ایران فرمان‌های زیادی صادر نمود.»

از جمله فرمان‌های شاه عباس در مورد ارمنیان آن بود که هیچ مرد یا زن ارمنی در ایران نباید به کنیزی و غلامی گرفته شوند و آنها نیز حق دارند به مانند دیگر شهروندان دولت صفویه آزاد زندگی کنند..(۱)

به جز تعدادی از ارمنیان که به دستور شاه عباس به اصفهان و شیراز کوچ داده شدند مابقی آنها را در شهرهای ماکو، سلماس، خوی، ارومیه و حتی تبریز سکونت دادند.(۲) حدود سی هزار خانوار روستایی ارمنی را نیز روانه گیلان و مازندران کردند، اما بیشتر آنها به سبب ناسازگاری آب و هوا و شاید به علت بیماری مالاریا جان خود را از دست دادند و از این تعداد فقط چهارصد خانوار جان سالم به

در بردند.(۳) شاه عباس به ناحیه مازندران علاقه‌ای خاص داشت. او که در فرح آباد دو قصر زمستانی بنا کرده بود تصمیم گرفت تعداد زیادی از ارمنیان را نیز در این ناحیه ساکن کند. بعدها، این شهر آنچنان توسعه یافت که به منزله دومین پایتخت ایران وارد صحنه سیاسی دولت صفوی شد. توجه شاه به این ناحیه علت دیگری هم داشت که منافع اقتصادی بود؛ زیرا موقعیت آب وهوایی این ناحیه برای پرورش کرم ابریشم بسیار مناسب بود و بنابراین شاه با کوچاندن خانواده‌های روستایی ارمنی به این ناحیه قصد آن داشت تا با تولید ابریشم مرغوب این منطقه را به مرکز تولید ابریشم ایران تبدیل کند.

شاه پس از اینکه عده‌ای از ارمنیان را طی جنگ‌های مختلف با عثمانی‌ها به ایران کوچ داد متوجه ارمنیان جلفا شد. شاه صفوی علاقه‌ای ویژه به مردم جلفا داشت. داوریژتسی بر این باور است که این علاقه ناشی از حمایت و استقبال مردم این شهر از شاه عباس طی جنگ‌هایش علیه عثمانی‌ها بود، اما اینکه اکثر ساکنان این شهر بازرگانان با تجربه‌ای بودند و شاه عباس برای رونق تجارت دولت صفوی به تجربه آنان احتیاج داشت توجیه بهتری برای علاقه خاص وی به مردم جلفا است؛ زیرا جلفا در آن روزگار یک مرکز تجاری خودمختار بود که موقعیت جغرافیایی آن بر اهمیت تجاری‌اش می‌افزود مخصوصا اینکه در مسیر جاده‌ای قرار داشت که آسیای میانه را به ایران و سواحل شرقی دریای سیاه و جاده‌های قفقاز متصل می‌ساخت. اهالی جلفا دارای شم اقتصادی و تجاری عجیبی بودند که ویژگی بی‌نظیری در میان ارمنیان محسوب می‌شد. مسلما، شاه عباس که بر آن بود تا اقتصاد ایران را رشد دهد به مهارت تجاری بازرگانان این شهر نیاز فراوان داشت. با این حساب شاه صفوی تصمیم انتقال مردم این شهر را به ایران از مدت‌ها قبل در سر پرورانده بود.(۴) در مورد کوچ اهالی جلفا به ایران داوریژتسی اطلاعات جامع‌تر و کامل‌تری به دست داده. او در توصیف این واقعه آورده است:

«شاه عباس طهماسب قلی بیگ را، که گرجی تازه مسلمان و قورچی خاصه شریفه وی بود، مسوول کوچ ارمنیان جلفا به ایران ساخت. او پس از دریافت فرمان شاه عباس به سرعت به سوی جلفا حرکت کرد و به محض ورود به این شهر دستور داد که متن فرمان شاه عباس را مبنی بر اینکه تمامی اهل جلفا باید به ایران کوچ کنند در محلات مختلف منتشر سازند. صبح روز بعد، مردم جلفا با صدای جارچی، که متن فرمان شاه عباس را مبنی بر عزیمت به ایران فریاد می‌زد، از خواب بیدار شدند. آنها خیلی زود دانستند که چاره‌ای جز اطاعت از این فرمان ندارند حتی به آنها فرصت جمع‌آوری اسباب و اثاثیه خانه‌هایشان نیز داده نشد. ماموران دولت صفوی اعلام کرده بودند که باید بلافاصله و بدون هیچ درنگی حرکت کنند و تنها فرصت اندکی برای جمع‌آوری مایحتاجشان به آنان داده بودند.

«تعدادی از سکنه از فرصت کوتاهی که داشتند استفاده کردند و جواهرات و لوازم گران بهای خود را در زیر خاک مدفون ساختند. آنها نمی‌دانستند چه سرنوشتی انتظارشان را می‌کشد و گمان می‌کردند این کوچ به ایران موقتی و قرار است به زودی به خانه‌هایشان بازگردند. عده‌ای هم که از فرمان شاه عباس اطاعت نمی‌کردند خانه‌هایشان مورد تهاجم ماموران طهماسب قلی بیگ قرار می‌گرفت، آنها را وادار به جمع‌آوری لوازم مورد نیاز خود می‌کردند و به زور از خانه‌هایشان بیرون می‌بردند. پس از آنکه همه اهالی شهر را به چندین گروه تقسیم کردند و آماده حرکت شدند طهماسب قلی بیگ دستور داد تمامی خانه‌ها را به آتش بکشند.»

هنگامی که ساکنان جلفا از دور به آتش کشیده شدن خانه‌هایشان را نظاره می‌کردند متوجه شدند که دیگر راهی برای بازگشت ندارند و چاره‌ای جز رفتن باقی نمانده است. «به این ترتیب ارمنیان جلفا اعم از ثروتمند و فقیر با عبور از ارس به ایران کوچ داده شدند اما این بار بر خلاف گذشته شاه عباس دستور داده بود که سپاهیانش نهایت دقت را در عبور از رودخانه به عمل آورند تا به کسی آسیب نرسد. از همان ابتدا مقصد اصلی آنها اصفهان در نظر گرفته شده بود.»

۱- اسماعیل رائین، ایرانیان ارمنی (بی‌جا: موسسه تحقیق رائین، بی‌تا)، ص۳۵

۲- آراکل داوریژتسی، تاریخ داوریژتسی (واقارشاباد: چاپخانه کلیسای اجمیادزین،۱۸۹۶)، ص ۵۳

۳- .گ. آبراهامیان، تاریخ مختصر مهاجرنشین‌های ارمنی (ایروان: انتشارات دولتی ارمنستان، ۱۹۶۴)، ج۱، ص۲۵۳

۴- واهان بایبوردیان، نقش ارامنه در تجارت بین‌المللی تا پایان سده ۱۷ میلادی، ترجمه ادیک باغداساریان (تهران: چاپخانه جدید،۱۳۷۰) ص۱۸ ـ۲۶

۵- آراکل داوریژتسی، تاریخ داوریژتسی (واقارشاباد: چاپخانه کلیسای اجمیادزین،۱۸۹۶)، ص ۵۶-۵۵