تاکتیک عقب‌نشینی جواب داد

نمایی از یک سرباز قزلباش

تسخیر ایروان به دست شاه عباس، مقدمه‌ای برای کوچاندن ارمنی‌ها به ایران و در ادامه ساخت جلفای نو در این کشور بود. در بخش سوم از مقاله آرپی مانوکیان با عنوان واقعه کوچاندن ارمنیان که از فصلنامه فرهنگی شماره ۴۰ پیمان گزیده شده است، واقعه ورود شاه‌عباس به ایروان و مواجهه ارمنی‌ها با این واقعه شرح داده می‌شود. فتح ایروان

پس از فتح تبریز، دومین هدف شاه‌عباس تسخیر ایروان بود. برای این منظور او باید از جلفا عبور می‌کرد. بر اساس مذاکرات صورت گرفته بین نمایندگان ارمنی و شاه عباس، پادشاه صفوی مشکلی برای ورود به شهرها و مناطق ارمنی نشین نداشت؛ چرا که از حمایت تام آنها برخوردار بود.

آراکل داوریژتسی در مورد چگونگی ورود شاه عباس به جلفا و استقبال مردم از وی می‌نویسد:

«شاه عباس بعد از تصرف تبریز به طرف نخجوان حرکت کرد، اما قبل از آنجا وارد جلفا شد. او در جلفا- که جمعیت قابل توجهی از خانواده‌های ارمنی را در خود جای داده بود- مورد استقبال بی‌نظیر مردم این شهر قرار گرفت. ساکنان شهر پذیرایی چشمگیری از او به عمل آوردند. سفره‌ای از غذاهای رنگارنگ برای او گستردند و از شاه عباس و همراهانش در ظرف‌های زرین پذیرایی کردند. سپس هدایای فراوانی از جواهرات و سنگ‌های گرانبها به وی تقدیم داشتند.» پس از عبور از جلفا، شاه صفوی به طرف نخجوان حرکت کرد و خیلی زود آنجا را نیز به تصرف خود درآورد. این امر سبب شد تمامی قوای عثمانی که در جنوب رودخانه ارس اردو زده بودند، به سمت ایروان عقب‌نشینی کنند، در آنجا مستقر شوند و خود را آماده دفاع در مقابل هرگونه حمله احتمالی سپاهیان شاه عباس سازند. قوای عثمانی در این ناحیه حدود دوازده هزار تن بودند و استحکامات ایروان، که شامل سه قلعه مجزا بود، از قوی‌ترین مواضع دفاعی آنان محسوب می‌شد. این قلعه‌ها دارای امکانات کافی اعم از آذوقه و ملزومات ضروری بودند تا اگر قوای عثمانی گرفتار محاصره درازمدت از سوی سپاه صفوی شد، امکان مقابله با آنان وجود داشته باشد. در مقابل سپاهیان صفوی نیز که به ندرت موفق به فتح قلعه ای از طریق هجوم به آن می‌شدند، تصمیم گرفتند با محاصره این قلعه‌ها سیاست جنگی بهتری را اعمال کنند. محاصره در تمام طول زمستان۱۶۰۳ م/۱۰۱۲هـ.ق ادامه یافت، اما به علت سرمای شدید قوای صفوی نتوانست کار چندانی از پیش برد. پس از مدتی شاه عباس برای حفظ مواضع خود اقدام به حفر خندق‌هایی به دور این قلعه‌ها کرد و برای این منظور هزاران نفر از مردم این نواحی را به کار اجباری واداشت. در طول محاصره ایروان به دست شاه عباس هزاران تن از ساکنان شهر در اثر سرمای شدید و گرسنگی جان خود را از دست دادند. سپاه صفوی مجبور شد تا رسیدن بهار صبر کند اما در نهایت در ژوئن۱۶۰۴ م / محرم و صفر۱۰۱۳هـ.ق قلعه‌های ایروان یکی پس از دیگری تسلیم نیروهای شاه عباس شدند.۱

ملاجلال الدین شرح واقعه تصرف قلعه‌های ایروان را چنین گزارش می‌کند:

«غره محرم این سال دوشنبه دوازدهم خردادماه، که آفتاب در نه درجه جوزا بود، امیرگونه خان برجی از قلعه کهنه گرفت و سایبان بر بالای او زد و در عرض یک روز کار بر اهل قلعه به نوعی تنگ ساخت که به امان آمدند. خان مذکور در جواب گفت که امان دادن به ما نسبتی ندارد پیش پادشاه می‌باید رفت و امان خواست او راست و ما را کاری نیست.

سحر روز جمعه پنجم سلیمان میرزا علی بیگ ترکمان داخل قلعه شد و عصر بیرون آمد و التماس مهلت هفت روزه طلب نمود، مقرر آنکه کس به قارص فرستیم اگر سرداری نباشد، قلعه بسپاریم، اما مردم شما در کار باشند و در پنج‌شنبه یازدهم، شریف پاشا با اعیان اهل قلعه از قلعه بیرون آمدند و به پابوس مشرف شدند.»

مولانا ایاز تاریخ تصرف قلعه ایروان را در سه مصراع زیر این چنین بیان کرده:

«قـلـعـه ایـروان چـو شـد مـفـتـوح گشت بر خلق خار عالم گل

سال تاریخش از خرد جستـم شــد بـه تــوفـیــق صــاحــب دل

بــعــد یـکـسال سـال تـاریـخـش بــه کف شد کــلـیـد اسـتـنـبـل»۲

منابع ارمنی واقعه تصرف ایروان را به دست شاه عباس با توضیحات مفصل‌تری بازگو کرده‌اند. این شرح و تفصیل‌ها دربرگیرنده تمامی حوادثی است که مردمان این شهر و نواحی اطراف آن از سر گذرانده‌اند. آراکلیان در مورد این واقعه آورده است: «تصرف ایروان نه ماه به طول انجامید. قلعه‌هایی که ایروان را در خود جای داده بودند بسیار محکم و نفوذناپذیر بودند. قوای عثمانی تمامی کلیساهای شهر را ویران و از سنگ‌های به کار رفته در بنای آنها برای مقاوم کردن استحکامات نظامی ایروان استفاده کرده بودند. از طرفی شاه عباس هم با شناختی که از قوای نظامی عثمانی داشت برای تهاجم ناگهانی به این شهر هیچ تصمیم جدی‌ای نگرفته بود. در این میان اگر هم نزاعی گذرا بین نیروهای شاه عباس و عثمانی‌ها در می‌گرفت منجر به کشته شدن جمعی از اهالی بی‌دفاع ساکن مناطق اطراف ایروان می‌شد که شاه عباس دستور داده بود آنها را در پشت دروازه‌های شهر مستقر کنند.

اگــرچـه ایــن مـحـاصـره طــولانـی شد در وجــود شـاه عـبــاس ذره‌ای تـردیـد بـرای عقب‌نشینی دیده نمی‌شد. در اینجا بود که او از درایت سیاسی ای که در طی این جنگ به کار برده بود به نتیجه‌ای مثبت دست یافت و بالاخره، پس از چند ماه محاصره، نیروهای عثمانی تسلیم شدند و قوای شاه عباس با ورود به ایروان، شهر را تصرف کردند.»۳

۱- آراکل داوریژتسی، تاریخ داوریژتسی (واقارشاباد: چاپخانه کلیسای اجمیادزین،۱۸۹۶)، ص۱۴ ـ۱۸.

۲- مولانا جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی یا روزنامه ملاجلال، به کوشش سیف لله وحیدنیا (تهران: وحید،۱۳۶۶)، ص ۲۶۰ـ۲۶۳.

۳- ه. آراکلیان، چاپ ارمنی (تاریخ مختصر ارمنیان) (تفلیس: هرمس،۱۹۰۴)، ص۱۲۸ ـ۱۳۱.