هدیه از جیب مردم

نگاهی اجمالی به ایران دوره قاجار موضوعی است که لویی لانگلس در کتاب خود به نام «ایران فتحعلیشاهی» آن را مورد پژوهش قرار داده است. در گزیده ای از این کتاب که با ترجمه ع. روح بخشان توسط نشر کتاب روشن منتشر شده است؛ اوضاع مالیاتی در این دوران را مورد توجه قرار می‌دهیم. سربازگیری در ایران فتحعلی‌شاه از جمعیت شهری و روستایی برای تشکیل یک نیروی شبه نظامی صورت می‌گرفت که وظیفه شهربانی را در شهرها، روستاها و مزارع وابسته به خود ایفا می‌کردند. تعداد نفرات این نوع قشون که می‌توان آن را نیروی محافظ ملی یکجانشین و متحرک نامید به بیش از صد و پنجاه هزار تن بالغ می‌شود که کار تامین پوشاک و سلاح با خودشان است، اما هزینه‌هایشان از مالیت‌های فوق‌العاده‌ای که به آنان تحمیل می‌شود جبران می‌شود. البته این مالیات‌های فوق‌العاده همواره تحقیرآورتر از مالیات‌های عادی و معمولی هستند؛ زیرا مثلا هزینه‌های ناشی از عبور یک ایلچی یا تاسیس یک نهاد جدید و مانند اینها را باید در درجه اول مالیات‌ها جای داد. حتی وقتی که نهاد جدیدالتاسیس جنبه عام دارد و سراسر کشور را دربرمی‌گیرد هزینه‌های آن را ایالتی می‌پردازد که آن نهاد در آنجا استقرار می‌یابد و به همین دلیل جهت اهالی در قبال هرگونه اقدام آزمایشی دولت یا هر کاری که در جهت بهبود اوضاع انجام گیرد بیزاری و کراهتی نشان می‌دهند که البته خیلی طبیعی است. در ایران سال جدید با اولین روز بهار آغاز می‌شود و نوروز نام دارد. این رسم که از ایرانیان باستان گرفته شده است همچون بسیاری از آداب و رسوم آنان به صورت مذهبی به وسیله ایرانیان مسلمان حفظ و گرامی داشته می‌شود. به مناسبت نوروز حکمرانان ایالات می‌کوشند تا هدایایی (پیشکش) به دربار بفرستند که گرفتن آن از مردم با رسوایی‌ها و اهانت‌های تازه همراه می‌شود. یک حاکم ننگ دارد از اینکه در این مناسبت کمتر از دو تا سه هزار تومان پیشکش به دربار بفرستد (هر تومان در حدود بیست فرانک ارزش دارد).

جیمز موریه ، سیاح صائب رای و بصیر و جالب توجه انگلیسی که در ۲۰ مارس ۱۸۰۸ (۱۲۲۳) در مراسم نوروز در تهران حضور داشته تصریح کرده است که پیشکش یا هدیه نوروزی حاجی محمدحسین خان یک قطار قاطر مرکب از پنجاه و پنج راس بوده که به روی پالان هر یک از آنها یک شال کشمیر و نیز مبلغی نقد به مقدار هزار تومان؛ یعنی جمعا چیزی بالغ بر چهارصد هزار فرانک بوده است. در حقیقت این شخصیت مهم هم وزیر دارایی و هم حاکم اصفهان و ایالت پیرامون آنجاست و باید اعتراف کرد که این ایالت در حال شکوفایی و پرباری چشمگیر قرار دارد. ما درباره مالیات‌های دیگر که همه خودسرانه و جابرانه هستند و بدتر اینکه در هر لحظه مقدار و مبلغ آنها تغییر می‌کند، به سکوت برگزار می‌کنیم، اما از بیان این نکته بیمی به خود راه نمی‌دهیم، حتی اگر متهم به اغراق شویم، که این نوع مالیات- که البته همه اش وارد خزانه شاه نمی‌شود- حداقل برابر درآمد منظم و عادی دولت است، که آن هم رقمی در خور ملاحظه است. درآمد دولت را بالغ بر هفتاد و دو میلیون فرانک تخمین می‌زنند که عمدتا از درآمد اراضی سلطنتی و خالصجات به دست می‌آید. بعد از آن درآمد حاصل از مالیات‌ها و عوارض اراضی خصوصی و هر نوع محصول قرار می‌گیرد.