بخش پایانی
پیش از آنکه نفت استخراج شود و عمده‌ترین کالای صادراتی ایران را تشکیل دهد، ابریشم یکی از مهم‌‌ترین کالاهای صادراتی میان اروپا و ایران بود. در بخش پایانی از گزیده کتاب «سقوط سلسله صفویه» نوشته لارنس لاکهارت موضوع صادرات و واردات میان ایران و کمپانی‌ها را مورد توجه قرار می‌دهیم.

لاک‌یر می‌توانست متذکر شود که امکان داشت کارمندان کمپانی در نتیجه تجارت خصوصی و شخصی متمول شوند. به این طریق که می‌توانستند به اسم کمپانی، بدون پرداخت حقوق گمرکی، امتعه خود را صادر و وارد‌‌ کنند. با وجود این، بسیاری از کارکنان کمپانی در هنگام مرگ به رفقای خود مقروض بودند.ظاهرا مواجب کارکنان کمپانی هلندی در ایران در جایی ضبط نشده است، ولی می‌توان گفت که مواجب آنها از کارمندان کمپانی هلندی در هندوستان بیشتر نبود. با در نظر گرفتن ارقامی که کتلار به دست می‌دهد، مواجب کارمندان آن کمپانی در ایران از قرار ذیل بوده است.


به این ترتیب، اگر چه حقوق یک تاجر با سابقه هلندی تقریبا مساوی حقوق نماینده کمپانی انگلیسی در ایران بود، ولی مواجب کارمندان جزء آنها به مراتب بیشتر از مواجب انگلیسی‌هایی بود که همان مقام را داشتند. شاید علت آن بوده که کارمندان جزء کمپانی هلندی اجازه نداشتند به تجارت خصوصی بپردازند، ولی همگی این قانون را رعایت نمی‌کردند. از یک منبع هلندی چنین برمی‌آید که رییس شعبه کمپانی هلندی در گمبرون «می‌توانست آن قدر ثروت در مدت کوتاهی به دست آورد که در چهار یا پنج سال دیگر احتیاجی به تجارت نداشته باشد.»
الف- نوع تجارت کمپانی انگلیسی و هلندی با ایران عبارت بود از:
(۱) صادرات از ایران: در اواخر قرن هفدهم ابریشم هندی مورد توجه کمپانی نبود و در عوض توجه کمپانی معطوف به خرید پشم بز از ناحیه راور، در هفتاد میلی شمال شهر کرمان، گردید. بسیاری از کارخانه‌داران انگلیسی، مخصوصا کلاه‌سازان، مایل به خرید این پشم بودند. می‌گویند این پشم به نرمی ابریشم و به طور عجیبی به هم چسبیده شده است و رنگ آن مخلوطی از آبی و سفید و متمایل به خاکستری است.صادرات دیگر عبارت بود از پارچه‌های زربفت، پارچه‌های پرده‌ای، قالیچه، پارچه، کارهای چرمی، چرم‌ساغری، پسته، بادام، خشکبار، پادزهر (تریاق پارسی)، انقوزه، مازو، زرنیخ زرد، فیروزه، صدف، سنگ لاجورد، گلاب، شراب و نوشابه‌های شیراز.
کالاهای فوق بیشتر به انگلستان صادر می‌شد، ولی قسمتی از آن هم، مخصوصا شراب شیراز، به هندوستان حمل می‌شد.
(۲) واردات ایران از انگلستان: واردات ایران از انگلستان شامل پارچه‌های گوناگون به الوان مختلفه، قلع، سرب، ساعت، فنجان، نعلبکی، ظروف و قرمزدانه (قرمز گچ‌کش) بوده است.
(3) واردات ایران از هند: مهم‌ترین این واردات عبارت بود از چوب صندل، عاج، روغن نارگیل، شکر و پارچه‌های پنبه‌ای، پارچه‌های اضافی انگلیسی هم برای آنکه زودتر به فروش برسد از هند به ایران ارسال می‌شد.
(۴) متفرقه: کمپانی انگلیسی هند شرقی از کرایه دادن کشتی‌های خود به بازرگانان ایرانی و ارمنی و هندی برای حمل و نقل امتعه میان هندوستان و ایران استفاده‌های سرشار می‌برد.
ب- کمپانی هلندی هند شرقی
(۱) صادرات از ایران: صادرات هلندی‌ها از ایران تقریبا مثل صادرات انگلیسی‌ها از این کشور بود. دولت ایران مجبور بود که طبق قرارداد منعقده در ۱۷۰۱، هر سال صد لنگه ابریشم به آن کمپانی بفروشد. «هر لنگه ۴۰۸ پوند هلندی وزن دارد»، ابریشم‌های ایران در انواع مختلف بود و بهترین آنها به نام «کدخدا پسند» ذکر شده بود. بعد، ابریشم ناحیه لاهیجان و سپس نوع اردسه آنکه از شیروان به دست می‌آید و از دو نوع دیگر زبرتر بود.
سایر صادرات هلندی‌ها از ایران عبارت بود از قالی‌های پشمی (بیشتر به سیلان و جنوب شرقی آسیا حمل می‌شد) و قالیچه‌های زربفت، مخمل، پشم بز (از ناحیه راور)، عنبر، انقوزه، مسکوکات عباسی ایرانی، طلا و نقره، شراب قرمز و سفید شیراز، پسته، بادام، رومپن، روناس و انواع مختلف نیل.
(۲) واردات ایران: این واردات شامل پارچه‌های مختلف، حریر، عاج، حسن لبه (عسلبند)، روی، انواع عطر، فلفل‌، هل و چاشنی‌های دیگر و شکر بود.
نظر به اینکه عطر و ادویه در ایران خریدار بسیار داشت و هلندی‌ها فروشنده عمده آن بودند، توانستند با بهای گزاف آنها را بفروشند و به این طریق ثروت کلانی به دست آرند.
(۳) هلندی‌ها هم مثل انگلیسی‌ها، نه تنها از حمل مسافر، بلکه از حمل و نقل امتعه بازرگانان ایرانی و ارمنی و هندی میان ایران و هندوستان، استفاده می‌بردند.