سید مصطفی تقوی

آموزش نظامی ‌و افزایش کارآیی نیروهای نظامی ‌و انتظامی، امری ضروری است و همواره مورد توجه حکومت‌ها بوده است. در اوایل دوره قاجار، در جریان جنگ‌های ایران و روسیه، دولتمردان ایران به ضعف‌های سازمان نظامی‌بیش از پیش پی بردند و درصدد چاره‌جویی برآمدند. بدین منظور عباس میرزا چند تن از ایرانیان را برای فراگیری علوم و فنون جدید به اروپا اعزام کرد و افزون بر آن از مستشاران خارجی، از جمله ژنرال گاردان فرانسوی، برای آموزش نظامیان ایران دعوت به عمل آورد. در اقدامی ‌بنیادین‌تر، میرزا تقی‌خان امیرکبیر، نخستین صدراعظم ناصرالدین شاه، تاسیس «مدرسه دارالفنون» را در سال ۱۲۶۶ ه.ق برای تربیت نیروی انسانی متخصص مورد نیاز کشور آغاز کرد. کامران میرزا، نایب‌السلطنه و فرزند دوم ناصرالدین شاه که وزارت جنگ ایران را به عهده داشت، درسال ۱۳۰۳ هـ.ق «مدرسه نظام» دیگری، مانند دارالفنون، بنا نهاد. این مدرسه تا اوایل انقلاب مشروطیت فعال بود و سرانجام به مدرسه «کادت» تبدیل شد. در دوره مظفرالدین شاه، هنگامی‌که سرهنگ چرنوزوبوف فرماندهی بریگاد قزاق رابه عهده داشت، در سال ۱۲۸۲ هـ.ش مدرسه‌ای برای فرزندان افسران آن تشکیل شد که پس از تبدیل بریگاد قزاق به دیویزیون قزاق، این آموزشگاه به نام مدرسه دیویزیون قزاق نامیده شد. این مدرسه ابتدا پنج کلاس داشت ولی در سال‌های ۱۲۹۳و ۱۲۹۴ هـ.ش، کلاس‌های ششم و هفتم نیز به آن افزوده شد. مدرسه یادشده به دو شعبه تقسیم شد؛ شعبه بالا برای فرزندان افسران و شعبه پایین برای فرزندان درجه‌داران اختصاص یافت. در سال ۱۲۸۹ هـ.ش، ژنرال وادبولسکی مدرسه دیگری به نام «مدرسه افراد» برای فرزندان قزاق‌ها تاسیس کرد. فارغ‌التحصیلان این آموزشگاه با درجه گروهبانی در پادگان‌ها در قسمت «صف» خدمت می‌کردند.

در سازمان قزاق آموزشگاه دیگری تاسیس شد به نام «اوچینیی کامان» که افزون بر فرزندان قزاق‌ها، افرادی را که مختصر سوادی داشتند در آن پذیرفته و آموزش می‌دادند. دوره‌های تخصصی آن عبارت بودند از دوره ابتدایی، دوره متوسطه و دوره نظامی. تدریس دروس در مدارس قزاقخانه به طور عمده به زبان روسی بود. دانش‌آموختگان آن - بستگی به مدت دوره‌هایی که می‌دیدند - با درجه‌های گروهبانی، استواری یا ستوان سومی‌فارغ‌التحصیل شده به صف انتقال می‌یافتند.

ژاندارمری نیز پس از تاسیس، به منظور تربیت افسر و درجه‌دار ژاندارم، ایجاد آموزشگاه‌های نظامی‌را در دستور کار خود قرار داد. نخستین آموزشگاه ژاندارمری «کاندیدا افیسیه» نام داشت که در ۱۳ آبان ۱۲۹۰ گشایش یافت. در اولین دوره، از بین افسران ژاندارمری و نظمیه که داوطلب خدمت در ژاندارمری شده بودند، ۳۰ نفر از طریق آزمون پذیرفته شدند. این آموزشگاه شبانه‌روزی بوده و دوره آموزشی آن ۴ ماه تعیین شده بود. استادان خارجی و ایرانی درآن تدریس می‌کردند. مواد درسی آن شامل شرح وظایف ژاندارم به عنوان ضابطین دادگستری، چگونگی رسیدگی به شکایات و تنظیم پرونده‌های مربوطه در پاسگاه‌ها، خدمات صحرایی، سواری و اسب‌شناسی، شمشیربازی، ریاضیات، ادبیات و تاریخ و جغرافیا بود. پس از مدتی، دوره آموزشی آن ۶ ماه تعیین شد و نام آن به «مدرسه صاحب منصبان ژاندارمری» تغییر یافت. داوطلبان هنگام ورود به مدرسه با درجه آسپیرانی (استواری) پذیرفته می‌شدند و در پایان دوره با درجه نایب دوم (ستوان دوم) یا نایب اول (ستوان یکم) یا سلطان (سروان) به محل خدمت خود منتقل می‌شدند. فرماندهان سوئدی ژاندارمری، افزون بر مدارس فوق، مدرسه دیگری مانند مدرسه صاحب منصبان ژاندارمری تاسیس کردند با این تفاوت که دوره آموزشی این مدرسه ۸ ماه بوده یک واحد درسی به نام «آموزش پلیس مخفی» به برنامه دروس آن افزوده و تعدادی از افسران تحصیل‌کرده صف را نیز آموزش می‌داد. فرماندهان سوئدی برای تربیت درجه‌داران ژاندارم، در سال ۱۲۹۱ هـ.ش، آموزشگاه‌هایی با نام «سوزافیسیه» در شهرهای شیراز، قزوین، اصفهان و مشهد تاسیس کردند. در سال ۱۲۹۳ مدارس کاندیدا افیسیه و سوزافیسیه منحل شدند ولی در سال ۱۲۹۸ هـ.ش مدرسه صاحب منصبان ژاندارمری دوباره با چهل دانشجو کار خود را آغاز کرد.

در سال ۱۲۹۱ هـ.ش، همچنین مدرسه‌ای به نام «آنتاندانس» یا مدرسه مباشرت و کارپردازی تاسیس شد که مدت دوره آن ۲ ماه بود و دو کلاس کارپردازی و انبارداری دایر کرد. در همین سال مدرسه‌ای برای آموزش «نعلبندی» تاسیس شد که مدت دوره آموزشی آن ۳ ماه تعیین شده بود. در سال ۱۲۹۲هـ.ش اولین مدرسه «بیطاری» (دامپزشکی) به ریاست افسران سوئدی تاسیس شد. پس از جنگ جهانی اول نیز مدرسه‌ای با همین نام با ریاست افسران ایرانی تاسیس شد. آموزشگاه گروهبانی دیگری به نام «مدرسه وکیلی» در همین سال‌ها تاسیس شد.

میرزا حسن خان مشیرالدوله هنگامی‌که در سال ۱۲۹۳ هـ.ش وزارت جنگ را به عهده داشت، تصمیم گرفت نمونه‌ای از مدرسه نظام «سن‌سیر» فرانسه را در ایران ایجاد کند. به دلیل نداشتن بودجه، هیات دولت تصویب کرد که از هر مخابره تلگراف، مبلغی

(به ازای هر یک تومان، ده دینار) اضافه دریافت شود و آن مبلغ برای تاسیس مدرسه نظام مورد استفاده قرار بگیرد.

به هر صورت، در این سال مدرسه یاد شده گشایش یافت و ابتدا به نام احمدشاه، «مدرسه نظام احمدی» نامیده شد، ولی به تدریج به مدرسه نظام مشیرالدوله شهرت یافت. در ساختمان این مدرسه اتاق‌های لازم برای کلاس‌های درس، سالن نهارخوری به گنجایش صد نفر، نمازخانه، آبدارخانه، زندان، استراحتگاه و چهار اتاق برای رییس، معاون، فرمانده گروهان و پزشک مدرسه در نظر گرفته شده بود. این مدرسه شرط ورود را داشتن کارنامه قبولی پنجم متوسطه یا دیپلم و قبول شدن در آزمون ورودی قرار داد. در آزمون ورودی نیز دقت و سخت‌گیری لازم به کار گرفته می‌شد و بر حسن اخلاق و حسن شهرت داوطلب و خانواده او نیز توجه می‌شد. مسوولان و استادان این مدرسه را افراد ایرانی به عهده داشتند و در مهرماه ۱۲۹۹، دانشجویان سال سوم اولین دوره آن با درجه نایب دومی ‌(ستوان دوم) فارغ‌التحصیل شدند.