دکتر پرویز ورجاوند- موضوع راه و راهسازی در ایران از دیرزمان مساله‌ای قابل توجه و بااهمیت‌ بوده و بخش عمده‌ای از فعالیت‌های دولت‌های مقتدر پیش و بعد از اسلام در ایران متوجه کارهای راهسازی و توسعه شبکه‌های ارتباطی بوده است. در این‌ زمینه نقش مهم هخامنشیان و بعد از آن اشکانیان و بالاخره کوشش ارزنده‌ ساسانیان را می‌توان یاد کرد. هنوز در قسمت‌های مختلف این سرزمین با آثار ارزشمند معماری مربوط به راه، پل و واحدهای وابسته به آن‌ برخورد می‌شود که از نظر جنبه صنعتی و هنری دارای اعتبار و ارزش خاصی‌ هستند. فعالیت راهسازی در ایران بعد اسلام نیز ادامه یافت و بر مسیرهای‌ باستانی، مسیرهای جدیدی در هر دوره افزوده شد. بحث در مورد شیوه‌ها و از اصول فنی راهسازی در هر یک از دوران‌ها مطلبی است وسیع که امید است در فرصت‌های دیگر به آن پرداخته شود. در اینجا تنها به این نکته اشاره می‌شود که باتوجه به نوع وسایل و ابزاری که در دوران‌های مختلف در اختیار سازندگان این راه‌ها قرار داشته، ایجاد راه در مسیرهای کوهستانی از مشکل‌ترین کارها به شمار می‌رفته است. باتوجه به آنچه که در بالا به آن‌ اشاره رفت در زیر به معرفی قسمتی از یک راه باستانی جالب کوهستانی که‌ به اعتباری کهن‌ترین و نزدیک‌ترین فاصله بین مرکز ایران و سواحل دریای‌ مازندران بوده است می‌پردازیم.

مسیر کهن راه هراز:

دره هراز یکی از مهم‌ترین معبرهایی است که از دیرباز جانب جنوبی سلسله‌ کوهساران البرز را به ساحل دریای مازندران متصل می‌ساخته است. دره‌ مزبور با وجود مسیر سخت و کوهستانی که دارد از دوران‌های پیش از تاریخ تاکنون همچنان مورد استفاده بوده است. در اینجا باید گفت که در عهد اشکانیان و بعد در دوران ساسانیان راه‌های به کرانه دریای مازندران کم‌وبیش‌ از مسیرهای کنونی می‌گذشته و یکی از مهم‌ترین آنها مسیر دره هراز بوده است‌ که ما در این‌جا به شرح آن می‌پردازیم.

در مسیر جاده هراز بعد از آب اسک هنگامی‌ که به دهانه تونل بزرگراه هراز می‌رسیم در سمت چپ جاده در کنار رودخانه راه کاروانروی دیده می‌شود که‌ از پای صخره کوه و جانب چپ دره می‌گذرد. پس از طی حدود پانصد متر در این راه کم‌عرض به محلی می‌رسیم که حجاری از دره ناصرالدین شاه قاجار روی‌ دیواره کوه کنده شده که در محل به نام (شکل شاه) معروف است. راه نامبرده قسمتی از راه کاروانرو عهد صفویه است که در دوره قاجار نیز مورد استفاده بوده و در نتیجه به عرض آن افزوده‌اند. همچنان ‌که در حال حاضر راه هراز کوتاه‌ترین راه بین تهران و مازندران و کنار دریا به شمار می‌رود در آن زمان نیز راه باستانی موجود در این محل کوتاه‌ترین راه به شمار می‌رفته است.

در سمت مقابل این راه قدیمی، روی دامنه صخره کوه آن سوی دره، آثار معماری ارزنده‌ای مربوط به راهسازی دوران کهن وجود دارد که‌ شاید بتوان گفت در نوع خویش در سراسر کشور جنبه استثنایی دارد.

درباره قدمت این اثر باتوجه به خصوصیت و شیوه بنایی و حالت قوس‌ها و پایه‌ها، می‌توان چنین پنداشت که باید اثری از دوره ساسانیان یا دیالمه‌ باشد. چگونگی این پدیده جالب معماری و راهسازی به شرح زیر است:

به شرحی که گذشت از محلی که تونل بزرگ در دل کوه زده شده کوره‌ راهی با عرض کم در دامنه صخره کوه مشاهده می‌شود، مسافتی بعد دامنه‌ کوه به صورت یک دیواره سنگی عمودی درآمده و در نتیجه کوره‌راه مالرو در آنجا ختم می‌شود. از این محل است که با اولین قسمت راهسازی مورد بحث مواجه می‌شویم. مهندسان سخت‌کوش زمان برای آنکه امکان کوه‌بری‌ برایشان میسر نبوده، به گونه‌ای دیگر امتداد جاده را میسر ساخته‌اند. آنان با استفاده از بریدگی‌ها و برجستگی‌های مختصر دامنه کوه اقدام به‌ دیوارسازی کرده‌اند. به این ‌ترتیب که با کمک سنگ‌های طبیعی قلوه و چهارگوش و ملاط محکم گچ و خاک نظیر دیوارسازی کنار مسیر راه‌های‌ کوهستانی که به منظور جلوگیری از ریزش کوه صورت می‌پذیرد، اقدام‌ به ساختن دیوارهایی کرده‌اند که تا سطح جاده مالرو امتداد می‌یابد. به این ‌‌ترتیب به پهنای جاده مالرو که به طور طبیعی در دامنه کوه وجود داشته است‌ به کمک دیوارسازی مزبور جاده مالرویی را در کنار صخره ساخته‌اند. در امتداد مسیر جایی که در دامنه کوه‌پایه‌ای برای قرار دادن اولین رج سنگ‌ دیوار وجود نداشته است از شیوه دیگری استفاده کرده‌اند. به این ‌ترتیب‌ که پایه‌هایی به شکل ستون‌های نیم‌استوانه با ارتفاع‌های مختلف برپا کرده‌اند (ارتفاع ستون‌ها بستگی به آن دارد که در چه ارتفاعی موفق به یافتن پایه‌ای‌ طبیعی روی دامنه صخره شده‌اند تا اولین رج پایه را روی آن قرار دهند). سپس بین ستون‌ها در قسمت بالا و زیر سطح قسمت ساخته‌شده جاده، قوس‌های تیزه‌داری ایجاد کرده‌اند و پس از آن حد فاصل قوس‌ها و روی آنها را به کمک سنگ و ملاط چیده و تخت کرده‌اند و به این سان موجبات ادامه یافتن‌ راه را فراهم ساخته‌اند.

مسافتی بعد از این قسمت با ساختن پلی که در حال حاضر ویران گردیده‌ و قسمت‌های ناچیزی از آن در درون رودخانه مشاهده می‌شود جاده را به آن‌ سوی دره امتداد داده‌اند.

باید گفت که از نظر کار بنایی و نحوه دیوارسازی در تمام سه قسمت‌ مورد بحث با یک فن پیشرفته و نهایت استوار و در عین حال ظریف و بدون‌ خشونت روبه‌رو هستیم.

چنانکه گفته شد در قسمت اول در دو سوی دره در امتداد تونل بزرگ‌ ساخته شده و قسمت سوم نیز در محلی بنا شده که دو تونل کوچک پشت‌ سر هم در امتداد آن ایجاد شده است.

در آن زمان نیز قسمت مهمی از مسیر جاده‌ نظیر آنچه که امروز مشاهده می‌کنیم، از داخل دره و کنار رودخانه می‌گذشته‌ است و در محل‌هایی که امروز به علت کم‌عرض بودن دره و وجود صخره‌های‌ صاف و عمودی ناگزیر به شکافتن دل کوه و زدن تونل شده‌اند، در آن زمان‌ به گونه‌ای که از آن یاد شد عمل کرده‌اند و موجبات ادامه راه را فراهم‌ ساخته‌اند.

مشاهده قسمت‌های باقیمانده این راه کوهستانی از نزدیک بدون شک هر فردی را به ستایش از مردمانی که به خلق چنین اثری توفیق یافته‌اند، وادار خواهد ساخت.

* بخشی از یک مقاله تحقیقی